Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

MUSKULLARNING ISHI VA KUCHI
Muskulning qisqarish (kaltalanish) darajasi doimiy kuchga ega bo’lgan
impulslar ta’sirida turlicha bo’lishi mumkin. Bu muskulning morfologik
xossalariga va fisiologik holatiga bog’liq. Qisqarishdan oldin muskul tolalari
o’rtacha taranglashgan bo’lsa, ularning keyingi qisqarishi kuchliroq bo’ladi,
ko’p cho’zilgan muskul sekin qisqaradi. Uzun muskullar kaltalariga nisbatan
kuchliroq qisqaradi. Charchash jarayoni rivojlanishida muskul qisqarishi borgan
sari susayib ketadi.
Muskul kuchini u ko’tara oladigan yukning eng yuqori miqdori belgilaydi.
Muskullarning kuchi juda katta bo’lishi mumkin. Masalan, itning jag’
muskullari gavda vaznidan 8,3 baravar ortiq yukni ko’tarishi mumkin.
Odamning ham bu muskuli kuchli – uning yordamida sirk artistlari katta yuk
avtomobilini joyidan siljitishadi.Yakka muskul tolasi 100-120 mg ga teng
taranglik hosil qilishi mumkin. Muskulda tola soni qanchalik ko’p bo’lsa, uning
kuchi shunchalik ko’p bo’ladi. Demak, muskulning ko’ndalang kesimi katta
bo’lsa,u o’z ichiga ko’p tolalarni qamrab oladi va uning kuchi ko’p bo’ladi. Bu
gap tolalari uzunasiga yotgan muskullarga tegishli. Duksimon va patsimon
muskullarning kuchi ularning geometrik ko’ndalang kesimiga emas, funksional
ko’ndalang kesimiga bog’liq (8-rasm). Tolalar yo’nalishi qiyshiq bo’lgan

---

muskullar tolalariga perpendikulyar bo’lgan funksional ko’ndalang kesimi
muskulning umumiy uzun o’qiga perpendikulyar bo’lgan geometrik ko’ndalang
kesimidan ancha ortiq bo’lishi mumkin. Shu sababdan, patsimon muskulning
kuchi umumiy yo’g’onligi teng bo’lgan parallel tolali muskulnikidan ancha ortiq
bo’ladi.
Mexanik ishni muskul faqat izotonik ravishda qisqargan vaqtda bajaradi. Bu
sharoitda qisqaruvchi apparat avvaliga paylari cho’zilib, tarangligini oshiradi,
keyin yukni ko’taradi. Bajarilgan ish miqdori yuk massasiga va u ko’tarilgan
balandlikka bog’liq. Bu bog’lanishni quyidagi formula ifodalaydi: A=P x h.
P – yuk yoki h – balandlik nolga teng bo’lsa, bajarilgan ish – A ham nolga teng
bo’ladi.
Demak, muskul yuksiz qisqarsa, yoki unga ko’tarib bo’lmaydigan yuk
ortilsa, ish bsjsrilmsydi. Muskul eng ko’p miqdordaagi ishni o’rtacha yuk
ko’targanda bajaradi. Bu qoida o’rtacha yuk ortish qoidasi deb ataladi.