Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

MIOFIBRILLALARNING TUZILISHI VA QISQARISH
VAQTIDA O’ZGARISHI
Skeletning ko’ndalang targ’il muskuli umumiy qobiqqa o’ralgan juda ko’p
muskul tolalaridan iborat. Bu tolalar suyaklarga yopishgan paylarga ulangan.
Skelet muskul tolasi diametri 10-100 mkm, bo’yi 1-2 sm bo’lgan ko’p yadroli
hujayra desa bo’ladi. Tola yuzasi oddiy mikroskopda tiniq bo’lgan membrana –
sarkolemma bilan qoplangan. Har 2-3 mkm masofada membrana tola ichiga
botib kirib, ko’ndalang naychalar hosil qiladi. Tola protoplazmasi
–
sarkoplazmada diametri taxminan 1 mkm bo’lgan juda ko’p iplar – miofibrillalar
uzunasiga joylashgan. Hujayra kiritmalaridan mitoxondriyalarni uchratish
mumkin.
Ko’ndalang 
targ’il 
muskuldagi 
miofibrillalar 
birin-ketin 
kelgan
polyarizatsiyalangan (yorug’likni turli darajada sindiradigan) disklardan iborat.
Yorug;likni ikki marta (ikki yuzaga) sindiradigan disklar oddiy mikroskopda
qoramtir ko’rinadi. Bular anizotrop disklar deyiladi. Tolaning bu disklarga
yondosh qismlari yorug’likni bir yuzada sindiradi, mikroskopda tiniq ko’rinadi
va izotrop disklar deyiladi. Anizotrop disklar A harfi bilan, izotrop disklar I harfi
bilan belgilanadi (9-rasm). Anizotrop disk o’rtasida yorug’ H hoshiyani
ko’ramiz. Izotrop disk o’rtasidan qoramtir Z chiziq o’tgan. Z chiziq – yupqa
membrana teshiklaridan o’tuvchi miofibrillalar bu membranaga birikkan. Shu
tufayli, muskul tolasida parallel yotuvchi miofibrillalar disklarning qisqarish
vaqtida bir-biriga nisbatan siljib ketmaydi.
Miofibrillalarning har biri o’rta hisobda 2500 protofibrillalardan tuzilgan.
Protofibrillalar esa miozin va aktin oqsillarining polimerlangan cho’ziq
molekulalaridan iborat. Miozin protofibrillalar (iplar) aktin iplarga nisbatan ikki
marta yo’g’onroq, diametri taxminan 10 nm. Muskul tolasi tinch holatda

---

bo’lganida ingichka uzun aktin iplarining uchlari yo’g;onroq va kaltaroq miozin
iplari o’rtasidagi yoriqlarga kirib turadi. Izotrop (I) disklar faqat aktin iplaridan,
anizotrop (A) disklar esa miozin va aktin iplaridan iborat. Anizotrop diskning
o’rtasida aktin iplardan hosil bo’lgan yorug’ H hoshiya joylashgan.
Miofibrillalarning bir-biriga yaqin bo’lgan ikkita Z chiziqlar oralig’idagi
qismi
bir sarkomerni tashkil qiladi. Demak, miofibrilla birin-ketin
takrorlanuvchi juda ko’p sarkomerlardan iborat. Har bir sarkomerga esa ikkita I
disklarning yarimlari va bitta A disk kiradi.
Bo’shashgan muskul tolasi sarkomerining uzunligi 3,6 mkm, tola
qisqarganda 2,0-2,2 mkm ni tashkil qiladi.