Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Qon tomirlar tizimidagi qonning hajmi
.
Qon tomirlardagi qonning 
umumiy hajmi yurakning diastola vaqtida to‘lishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi va 
sistolik hajmni aniqlaydi. Katta yoshli odamda qon umumiy hajmining 84 % katta 
qon aylanish, 16 % kichik qon aylanish doirasiga to‘g‘ri keladi. Katta qon aylanish 
doirasi arteriyalarida umumiy qon hajmining 18 % saqlanadi, shundan 3 % 
arteriolalarga to‘g‘ri keladi. Bundan ko‘rinib turibdiki retsessiv qon tomirlarning 
torayib-kengayib turishi, qon tomirlar tizimining boshqa qismlaridagi qon 
miqdoriga sezilarli ta’sir qilmaydi. Kapillyarlarning ko`ndalang kesimi juda katta 
bo‘lishiga qaramay, ularda qonning taxminan 6 % saqlanadi xolos. Qonning ko‘p 
qismi, ya’ni 64 % venalarda bo‘ladi. Demak, rezistiv tomirlar qon oqimiga katta 
qarshilik ko‘rsatadi, ammo kichik hajmga ega, hajmli tomirlar esa kam qarshilik 
ko‘rsatib, qonning ko‘p qismini o‘zida saqlaydi. Diametri 0,5- 2,0 mm bo‘lgan 
kichik arteriyalar va venalar oraliq joyni egallaydi. Bu tomirlar kengayganda 
sig‘im va qarshilik sezilarli darajada o‘zgaradi.
Arteriyalarda qon oqishi.
Qon oqimining pulsga bog‘liq o‘zgarishlari 
mavjud bo‘lib, yurak qisqarganda, qon chap bo‘lmachadan, aortaning yuqoriga 
ko‘tariluvchi qismiga, faqat haydalish davrida chiqadi. Bu erda, qon oqimining 
tezligi aorta klapanlari ochilganda tez ortib, davrning 1/3 o‘tganida eng yuqori 
darajaga etadi (ilova: 30- rasm). Haydalish davrining oxiriga borib, qon oqishi 
to‘xtaydi. Bo‘shashish davri boshlanishidan, to aorta klapanlari berkilishigacha 
o‘tgan vaqt orasida qon chap me’dachaga qayta oqadi. Diastola vaqtida, 
ko‘tariluvchi aortada qon harakat qilmaydi. Tinch holatda bo‘lgan odamning 
ko‘tariluvchi aortasida, qon oqish tezligi haydalish bosqichining boshlarida 100 sm 
/s dan ko‘proq bo‘ladi. Bu davr butun olinganda, qon oqimining o‘rtacha tezligi 70 
sm atrofida bo‘ladi. Yurakdan uzoqlashish bilan oqim tezligining o‘zgarish 
amplitudasi asta-sekin kamayadi. Ammo, ko‘krak aortasida va periferik 
arteriyalarda ham, diastola vaqtida qonning orqaga oqishi kuzatiladi. 
Arteriyalarning oxirgi shoxlarida va arteriolalarda qonning pulьslanib oqishi asta-

---

78 
sekin uzluksiz qon oqishiga o‘tadi. Aorta va yirik arteriyalarda qon oqimi yurak 
qisqarishiga qarab o‘zgarib turadi. Qon oqimining o‘rtacha chiziqli tezligi aortada 
40 sm/s (9.1-jadval). Yurakdan otilib chiqadigan qon miqdorini ko‘payishi qon 
oqimining chiziqli tezligini 100 sm/s dan oshib ketishiga olib keladi.. Qon oqimini 
o‘rtacha tezligi tomirlarning kundalang kesimiga teskari proporsional bo‘ladi. Bu 
tezlik periferik arteriyalarda ancha past (20-30 sm/s), ayniqsa, oxirgi arteriya va 
arteriolalarda juda ham sekinlashib ketadi. Qon oqimining chiziqli tezligi
kapillyarlarda (0, 03 sm/s) kam bo‘ladi. O‘rtacha uzunlikdagi kapillyarda (0,75 
mm) qon 2,0-2,5 soniyada o‘tadi. Kapillyarlardan boshlanadigan venoz tomirlar 
yurakka yaqinlash sari bir-biriga qo‘shilib, yiriklashadi, ammo, ularning umumiy 
ko`ndalang kesimi kichiklashib boradi. Shuning uchun qon oqimining chiziqli 
tezligi venoz tizimining boshida juda kichik, yurakka yaqinlashgan sari orta boradi 
va kovak venalarda 20 sm/s ni tashkil qiladi.