Buyrak qon oqimining autoregulyatsiyasi

Ayirishning reflektor va gumoral boshkarilishi. Buyraklar organizmda modda almashinuvidan xosil buladigan turli moddalarni, tashki muxitdan kirgan yot va zaxarli moddalarni organizmdan chikarib yuboradi, shu bilan bir katorda yana boshka funksiyalarni utaydi: organizmda suv balansini, kislota-ishkor muvozatini, natriy, kaliy, xlor, fosfor va boshka mineral moddalar balansini boshkarishda katnashadi, bazi ximiyaviy birikmalarni sintezlaydi, arterial bosim mikdoriga tasir etuvchi fiziologik modda renin ishlab chikaradi. Bundan tashkari gomeostazni saklab turishda, biologik aktiv moddalarni ishlashda inkretor vazifani fermentlarni sintezlaydi urokinaza, tromboplastin, tromboksan (tomirlarni toraytiradi, trombotsitlarni agregatsiyasiga kumaklashadi), prostasiklin (trombotsitlar agregatsiyasini tormozlaydi). Urokinaza plazminogenni aktivlaydi buning natijasida fibrinoliz sodir buladi. Buyrak xujayralari provitamin Dni aktiv shaklga D3 aylantiradi, bu steroid organizmda kalsiy almashinuvini boshkaradi. Bundan tashkari buyrakda boshka tukimalar xujayralariga ta’sir kilib, xar xil effektlarni chakiradigan moddalar ishlanadi – serotonin, bradikinin, prostaglandinlar, eritrogenin (kon plazmasidani α globulini bilan birikib aktiv kompleks – eritropoetinga aylanadi), metabolik funksiyani bajarishda ishtirok etadi. Buyraklarning asosiy funksiyasi siydik xosil kilishdir.
Buyrak qon oqimining autoregulyatsiyasi
Bazi mexanizmlar, hatto arterial qon bosimi kuchli ozgarganda ham, buyrakka doimiy tugunchalar filtrlash tezligini saqlashga imkon beradi.
Bu rostlash jarayoni odatda qon bosimi 80-200 mm simob ustuni bolganda ayniqsa yaxshi ishlaydi. Boshqa tomondan, agar arterial qon bosimi 80 mm simob ustuni dan pastroq kamaysa, buyrak perfuziyasi tez kamayadi va filtrlash samarali bo‘lmaydi (o‘tkir buyrak yetishmovchiligi bo‘ladi)..
Buyrak murakkab tuzilgan bulib, taxminan 1 million nefrondan tuzilgan, bular struktura va funksional birliklardir. Nefronlar orasida kushuvchi (interstitsial) tukima bor. Nefronning funksional birlik ekaniga sabab shuki, u siydik xosil bulishida ruy beradigan barcha protsesslar yigindisi amalga oshira oladi. Xar bir nefron kush devorli tovokcha shaklidagi kichik kapsula (Shumlyanskiy-Boumen kapsulasi) dan boshlanadi. Bu kapsula ichida kapillyarlar kalavasi (Malpigiy koptokchasi) bor. Kapsula devorlari orasidagi bushlikdan kanalcha boshlanadi. Kapsulaning ichki varagi yapalok mayda epiteliy xujayralaridan tuzilgan. Elektron mikroskopik tadkikotlarning kursatishicha, orasi yorik bulgan bu xujayralar uch kavat molekulalardan tashkil topgan bazal membranada joylashgan. Malpigiy koptokchasi kapillyarlarining endoteliy xujayralarida diametri taxminan 0,1 mk keladigan teshiklar bor. Shunday kilib, koptokcha kapillyarlaridagi kon bilan kapsula bushligi urtasidagi tusik yupka bezal membranadan iborat. Kapsula bushligidan avvaliga buralgan siydik kanalchasi birinchi tartibdagi burama-proksimal kanalcha boshlanadi. Bu kanalcha pustlok va magiz kavatlari orasidagi chegaraga yetgach torayadi va tugrilanadi. Kanalcha buyrakning magiz kavatida Genle kovuzlogini xosil kiladi va buyrakning pustlok kavatiga kaytadi. Shunday kilib Genle kovuzlogi tushuvchi, yoki proksimal kism bilan kutariluvchi, yoki distal kismdan iborat. Tugri kanalcha buyrakning pustlok kavatida yoki pustlok kavati bilan magiz kavati chegarasida yana burama shaklga kirib, ikkinchi tartibdagi burama-distal kanalchani xosil kiladi. Bu kanalcha chikaruvchi yul yiguvchi naychaga kuyiladi. Bundan yiguvchi naychalarning bir kanchasi kushilib umumiy chikaruv yullarni xosil kiladi, bu yullar buyrakning magiz kavatidan utib, buyrak jomi bushligiga turtib chikib turuvchi surgichlarning uchiga ochiladi. Xar bir Shumlyanskiy-Boumen kapsulasining diametri kariyb 0,2 mm, bir nefron kanalchalarining umumiy uzunligi esa 35-50 mm ga yetadi. Buyrak arteriyalari tobora mayda tomirlarga tarmoklanib, arteriolalarni xosil kiladi, xar bir arteriola Shumlyanskiy-Boumen kapsulasiga kirgach yana taxminan 50 ta kapillyar kovuzlokka bulinadi, bular esa Malpigiy koptokchasini xosil kiladi. Kapillyarlar birga kushilib, koptokchadan chikuvchi arteriolani xosil kiladi. Koptokchaga kon yetkazib beruvchi arteriola olib keluvchi tomir (vas afferens) deb ataladi. Koptokchadan kon olib ketadigan arteriola esa olib ketuvchi tomir (vas efferens) deyiladi. Kapsuladan chikayotgan arteriola unga kelayotgan arterioladan torrok. Koptokchadan chikkan arteriola undan sal narirokda yana kapillyarlarga tarmoklanib, kalin tur xosil kiladi, bu kapillyarlar turi esa birinchi va ikkinchi tartibdagi burama kanalchalarni urab oladi. Shunday kilib, koptokcha kapillyarlaridan utgan kon keyinchalik kanalchalarning kapillyarlaridan xam utadi. Bundan tashkari, malpigiy koptokchasining xosil bulishida katnashmaydigan, ozgina arteriolalardan boshlanuvchi kapillyarlar kanalchalarni kon bilan taminlaydi. Kon kanalchalarning kapillyarlar turidan utgach mayda venalarga kiradi, bu venalar bir-biriga kushilib, ravok venalari ni xosil kiladi. Ravok venalarining bir-biriga kushilishidan esa buyrak venasi vujudga keladi. Buyrak venasi pastki kavak venaga kuyiladi. Yukorida tasvir etilgan nefronlardan tashkari, buyrakda olgan urni va kon bilan taminlanishi jixatdan fark kiluvchi boshka yukstamedullyar nefronlar mavjudligi yakinda kursatib berildi. Yukstamedullyar nefronlar buyrakning deyarli butunlay magiz kavatida joylashgan. Ularning koptokchalari pustlok kavati bilan magiz kavati orasida buladi. Genle kovuzlogi esa buyrak jomi chegarasida joylashgan. Yukstamedullyar nefronning kon taminoti pustlokdagi nefroning kon taminotidan shu bilan fark kiladiki, kon olib keluvchi tomir diametri kancha bulsa, kon olib ketuvchi tomir diametri xam ushancha. Koptokchadan chikayotgan arteriola kanalchalar atrofida kapillyar tur tashkil kilmaydi, balki biroz yul bosib, bevosita venoz sistemaga kuyiladi. Kon olib keluvchi arteriolaning koptokchaga kiradigan joyidagi devori kalin tortgan, bu joy mioepiteliy xujayralaridan tuzilgan bulib, yukstaglomerulyar (koptochka oldi) kompleksi deb ataladi. Bu kompleks xujayralari ichki sekresiya funksiyasini utaydi: buyrakdan kon utishi kamayganda renin ishlab chikaradi, bu modda arterial bosim mikdorini boshkarishda katnashadi, elektrolitlarning normal balansini saklab turishda xam reninning axamiyati bulsa kerak. 1844 yildayok K. Lyudvig uz tadkikotlariga asoslanib, siydik xosil bulish protsessi koptokchalarning kapillyarlari devori orkali ruy beradigan filtratsiyadan va kanalchalardan ruy beradigan reabsorbsiya (yani kayta surilish) dan iborat deb faraz kilgan. A. Keshni bu taxminni rivojlantirib,xosil bulishining filtratsiya-reabsorbsiya, sekresiya nazariyasini tariflab bergan. Bu nazariyani xozirgi tasavvurlarga asos buldi va kup eksperimentlarda tasdiklandi. Xozirgi nazariyaga kura, koptokcha kapillyarlari orkali utadigan kon plazmasidan Shumlyanskiy-Boumen kapsulasiga suv va plazmada erigan barcha moddalar (yukori molekulali birikmalardan tashkari) filtrlanib utadi. Koptokchalardagi filtratsiya endoteliydagi teshiklar, bazal membrana va kapsulaning ichki devoridagi epiteliy xujayralari orasidagi yoriklar orkali ruyobga chikadi. Bu filtr diametri taxminan 100 angstremgacha bulgan molekulalarni utkazadi. Molekulyar ogirligi 70 mingdan ortik bulgan kattagina zarralar bu filtrdan utmaydi. Shuning uchun globulinlar (molekulyar ogirligi 160 mingdan ortik), yoki kazein (molekulyar ogirligi 100 000 ortik) kabi yukori molekulali oksillar filtratga utmaydi. Molekulyar ogirligi uncha katta bulmagan bazi yot oksillar (tuxum oksili, jelatina va boshkalar) buyrak filtridan utib, siydik bilan chikib ketadi. Kon plazmasining albuminlari (molekulyar ogirligi kariyb 70 000) filtratga juda oz (plazmadagi mikdorining 1/100 kismidan kamrogi) utadi. Tomirlar ichida gemoliz ruy berganda, yani eritrotsitlar parchalanib, gemoglobin molekulalari (molekula ogirligi 68 000) plazmaga chikkanda uning 5 protsenti filtratga utadi. Anorganik tuzlar va kichik molekulali organik birikmalar (mochevina, siydik kislotasi, glyukoza, aminokislotalar va boshkalar) koptokcha filtridan bemalol utib, Shumlyanskiy-Boumen kapsulasiga kiradi. Buni A.N. Richards avvalliga bakalar, sung sut emizuvchi xayvonlar dengiz chuchkachalari va kalamushlar ustida mikrofiziologik eksperimentlar utkazib bevosita isbot etgan. Utkir tajribada xayvonning buyragini ochib, uning yuzarokda yotgan va mikroskop orkali kuzatish mumkin bulgan biror kapsulasiga ingichka mikropipetka kiritilgan. Bu kapsuladan boshlanuvchi kanalcha suyuklik utmaydigan kilib kisib kuyilgan. Shu yul bilan mikropipetka orkali yetarli mikdorda filtrat olib, uning tarkibini tekshirish mumkin bulgan. Natijada koptokcha filtratida, boshkacha aytganda, birlamchi siydikda, anorganik va organik moddalarning mikdori ularning kon plazmasidagi mikdoriga teng ekanligi aniklangan. Xosil bulayotgan birlamchi siydikning mikdori juda kup bulib, bir sutkada 150-180 l gacha yetadi. Buyraklarning kon bilan yaxshi taminlanishi, koptokcha kapillyarlarining maxsus tuzilganligi va filtratsion yuzasining katta ekanligi va ulardagi kon bosimi yukori ekanligi tufayli filtratsiya xajmi shunday katta buladi. Buni kuyidagi malumotlar bilan kursataylik. Bir sutkada buyraklardan 1700 l kon utadi va, shu tarika, koptokcha kapillyarlari orkali utadigan xar 6-10 lkondan kariyb 1 l filtrat xosil buladi. Koptokcha kapillyarlari devorining filtrlaydigan umumiy yuzasi taxminan 1,5-2 m2 ni tashkil kiladi, yani gavdaning umumiy yuzasiga teng. Koptokcha kapillyarlaridagi kon bosimi kariyb 70 mm Hg. Kon bosimining bunday nisbatan yukori ekaniga sabab shuki, buyrak arteriyalari bevosita korin aortasidan boshlanadi va ulardan koptokchalargacha bulgani yul nisbatan kaltadir. Kon olib ketuvchi arteriyaning kon keltiruvchi arteriyaga nisbatan deyarli ikki xissa torligi xam koptokcha kapillyarlaridagi kon bosimining nisbatan baland bulishiga va siydik filtratsiyasiga yordam beradi. Siydik xosil bulishida kon bosimi mikdorining axamiyati borligi utgan asrning urtalarida K. Lyudvig laboratoriyasida kursatib berilgan. Bu yerda itdan kon chikarish yuli bilan kon bosimi pasaytirilsa, kirkib kuyilgan siydik yuli (ureter) ga sukilgan kanyulyadan siydik kam chikishi yoki sira chikmay kuyishi aniklangan. Birok, koptokchadagi filtratsiya kon bosimining mikdoriga boglik bulish bilangina kolmay, suyukligi tomirlarda ushlab turuvchi plazmaning onkotik bosimiga va kapsula bilan kanalchalarni tuldiradigan suyuklikning gidravlik bosimiga xam boglik. Koptokcha kapillyarlaridagi kon bosimi filtrovchi kuchdir. Kon plazmasining onkotik bosimi va kapsuladagi siydik bosimi esa filtratsiyaga karshilik kursatuvchi kuchlardir. Shu sababdan, koptokcha kapillyarlaridagi kon bosimi karshi tasir etuvchi bu ikki kuchning yigindisidan ortik bulgandagina filtratsiya ruy beradi. Kon plazmasining onkotik bosimi taxminan 30 mm, kapsula va kanalchalarni tuldiradigan filtrat bosimi esa kariyb 20 mm Hg. Shunday kilib, koptokchada filtratsiyani taminlovchi bosim urta xisob bilan 70 mm (30+20 mm) = 20 mm Hg. Lyudvig tajribalarida buyrak arteriyalaridagi kon bosimi filtratsion bosimni taminlovchi darajada pastga tushirilganda siydik chikmay kuyganligining sababi yukorida keltirilgan malumotlardan ravshan kurinib turibdi. Buyrak ichidagi bosim suniy ul bilan 30-40 mm Hg gacha kutarilganda siydik chikmay kuyganini kursatib bergan A.O. Ustimovich tajribalarining natijalari xam tushunarli. Kanalchalardagi reabsorbsiya. Suv va unda erigan bir kancha moddalar kanalchalarda kaytadan suriladi, yani reabsorbsiyalanadi. Kanalchalar ingichka uzun naychalardir. Ularning umumiy uzunligi juda katta bulib, 70-100 km gacha yetadi. Kanalchalarning turli bulimlari turlicha epiteliy bilan koplangan. Birinchi tartibdagi burama kanalchalarda epiteliy xujayralari silindr shaklida. Genle kovuzlogining tushuvchi kismi soxasida epiteliy xujayralari yassilanadi, kovuzlokning kutariluvchi kismida esa kubsimon epiteliy bor. Ikkinchi darajadagi burama kanalchalar xam kubsimon epiteliy bilan koplangan. Silindrik epiteliy xujayralarining kanalchalar ichiga karagan yuzasi sertuk xoshiyali bulib, elektron mikroskopda tekshirish malumotlariga karaganda, mikrovorsinkalardan tuzilgan. Shu tufayli kanalchalarning umumiy yuzasi katta bulib, 40-50 m2 ga yetadi. Kovuzlok soxasida xam mikrovorsinkalar bor. Kanalchalar yigindi yuzasining katta ekanligidan reabsorbsiya xajmi yukori buladi. Bir sutkada xosil bulgan 180 litr koptokcha filtratidan fakat 1-1,5 litrioxirgi (definitiv) siydik shaklida ajralib chikadi. Suyuklikning kolgan kismi va unda erigan moddalarning anchaginasi kanalchalarda surilib, buyrakning tukima suyukligiga va konga utadi. A.N. Richards kanalchalarga ikkita mikropipetka sukib kuygan, shu yul bilan muayyan moddalar eritmasini burama kanalchaning proksimal kismiga yuborgan, uning pastki distal kismidan esa bu yerga okib kelayotgan suyuklikni olib, analiz kilgan. Siydik kanalchalardan utayotganda suv va undagi bir kator moddalarning kaytadan konga zur berib surilishi shu tajribalarda isbot etilgan. Bir kancha moddalarning kaytadan surilishi ularning kondagi konsentratsiyasiga boglik. Masalan, kon plazmasidan glyukoza konsentratsiyasi 150-180 mg % dan oshmasa, bu modda tula reabsorbsiyalanadi. Plazmadagi glyukoza konsentratsiyasi 150-180 mg % dan ortib ketsa, tula reabsorbsiyalanmaydi va bir kismi siydikka utadi (glikozuriya). Turli moddalarning ajralib chikish pogonasi xakidagi tasavvur shunga asoslangan. Ajralib chikish pogonasi moddaning kondagi shunday konsentratsiyasiki, bunda modda kanalchalarda tula reabsorbsiyalana olmay, oxirgi siydikka uta boshlaydi. Pogonali moddalar deb ataluvchi turli moddalarning ajralib chikish pogonasi turlicha. Pogonasiz moddalar buyrak kanalchalarida reabsorbsiyalanmaydi va plazmada xatto juda oz konsentratsiyada bulsa xam, siydik bilan chikib ketaveradi. Bunday moddalarga kreatinin va inulin kiradi. Kondagi konsentratsiyasi normal bulganda tula reabsorbsiyalanadigan glyukoza pogonali moddalarga kiradi. Kon plazmasining filtratga utib koladigan kupchilik aminokislotalari, oksillari, kupchilik vitaminlar, shuningdek natriy, kaliy, kalsiy, xlor ionlari va boshka moddalarning kupchilik kismi kanalchalarda tula reabsorbsiyalanadi. Shunday kilib, organizmda zarur moddalarning xammasi kaytadan suriladi, yani reabsorbsiyalanadi.
Yassi kop qavatli epitiliy hujayrasida tashqi qavat olik boladi va bunda eng tashqi qavat muguzlashgan bolib tashqi tasirotdan saqlaydi. Otkazuvchi epitiliy qovuqdan hujayra membranasi siydikning zararli tasiridan himoyalangan.Modda almashinuvining organizmdan chikarib tashlanadigan oxirgi maxsullari mochevina, siydik kislotasi, ammiak kamrok reabsorbsiyalanadi, bazilari (sulfatlar, kreatinin) esa butunlay reabsorbsiyalanmay, organizmdan siydik bilan chikib ketadi. Reabsorbsiya jaraeni passiv va aktiv transport mexanizmlari orkali yuzaga chikadi. 
Odamda reabsorbsiya mikdorini aniklash. Biror moddaning reabsorbsiyalanadigan mikdorini aniklash uchun uni venaga yuborib, kondagi xamda siydikdagi konsentratsiyasini bilish va ajralib chikkan siydik mikdorini ulchash mumkin.
Shu bilan bir vaktda koptokchadagi filtratsiya mikdorini aniklash uchun inulin xam yuboriladi.
Reabsorbsiya mexanizmi. Turli moddalarning kayta surilish (reabsorbsiya) mexanizmi turlicha. Masalan, natriy, glyukoza, aminokislotalar va boshka bazi moddalar aktiv xayot faoliyati protsesslari natijasida suriladi. Suv, shuningdek xloridlar esa passiv yul bilan, yani diffuziya va osmos konunlari asosida suriladi. Siydikdagi bazi moddalar sintezlanishida buyraklarning ishtiroki. Kon bilan keladigan modda almashinuv maxsulotlari (mochevina, siydik kislotasi, indikan, urobilin va b.) ni chikarib yuborishdan tashkari, buyraklarning uzi xam siydikka utuvchi bazi moddalarni xosil kiladi.
Agar ozuqa moddalari organizmda toliq "yondirilsa", yani, CO2 va suvgacha oksidlanib parchalansa, yoglardan va ozlashadigan uglevodlardan tana ozlashtirishi mumkin bolgan energiya (fiziologik kaloriyalilik) fizikaviy kaloriyalilikka yaqinlashadi (yonilgi qiymati). Lekin, oqsillar parchalanishi paytida, CO2 va suvga qoshimcha tarzda mochevina hosil boladi. Agar modda toliq yondirilsa, bu koproq energiya berishi sababli, oqsillarning yonilgi qiymati fiziologik kaloriyalilikdan yuqoriroq boladi.
If the nutrients are burnt completely in the organism, i.e., broken down oxidatively to CO2 and water, the energy available to the body (physiological caloric value) from fats and digestible carbohydrates approximates the physical caloric value (fuel value). During the breakdown of protein, however, urea is formed in addition to CO2 and water. Since this would generate more energy if it underwent complete combustion, the fuel value of proteins is higher than the physiological caloric value.
Bu moddalarga gippur kislota va b. kiradi.
Buyraklarning kanalchalar epiteliysida ammiak xosil buladi, aminokislotalar dezaminlanganda ajralib chikadigan aminogruppalar, asosan glyutamindan ajralib ketadigan NH2-gruppasi ammiak xosil kiladi. Buyrak venasidagi konda ammiak buyrak arteriyasidagi konga va boshka tukimalardan ketayotgan konga karaganda 2-3 baravar kuprok ekanligi ammiakning buyrakda xosil bulishini isbot etadi.
Buyrak tukimasi fermentlarga boy bulib, unda bir kancha ximiyaviy protsesslar ruy beradi, bular orasida oltingugurtli va fosforli bazi organik birikmalarda sulfat va fosfatlar ajralib chikishini kursatish mumkin.
Kondagi birlamchi siydikka utgan, xayot-faoliyat uchun zarur bulgan barcha moddalar suv bilan birgalikda kayta surilib ketadi. Bularga aminokislotalar, glyukoza, kupgina vitaminlar, natrny, kaliy, kalsiy ionlari, xlorning kupgina kismi va boshka moddalar kiradi. Organizmga keraksiz yoki zararli moddalarning xammasi, aksincha, kayta surilmaydi yoki deyarli surilmaydi. Bularga moddalar almashinuvining oxirgi maxsulotlari bulmish mochevina, urat kislota, ammiak, kreatinin xamda bazi tuzlar, masalan, sulfatlar, fosfatlar va boshka moddalar kiradi. Birlamchi siydikni xosil kiladigan suvning 99 protsenti kayta surilib ketadigan bulgani uchun surilmaydigan moddalar konsentrlanib boradi. Shu bilan bu moddalarning kiyosan kichik xajmda (11,5 l) buladigan sutkalik siydik bilan tashkariga chikib ketishi taminlanadi. Oxirgi siydik bilan tashkariga chikarib yuboriladigan moddalar konsentratsiyasining plazma va birlamchi siydnkdagi konsentratsiyasiga karaganda kay tarika uzgarishi 1-jadvalda kursatilgan.
1-j a d v a l

Modda nomi	Mikdor, % xisobida		Mazkur moddaning oxirgi siydikdagi mikdori plazmadagi mikdoriga karaganda necha barobar kupaygan
	kon plazmasi va birlamchi siydikda	chikarilgan siydikda
Mochevina Uratkislota Kaliy Natriy Fosfatlar Sulfatlar	0,03 0,04 0,02 0,32 0,009 0,002	2,0 0,05 0,15 0,35 0,15 0,18	67 baravar 12 baravar 7baravar Deyarli kupaymaydi 16 baravar 90 baravar

Birlamchi siydikdan moddalarning kaytadan surilib utishi, yani reabsorbsiyasi ularning mazkur paytda kondagi konsentratsiyasiga boglik. Masalan, konda glgokoza ortikcha (150180 mg% dan kup) mikdorda bulsa, odam mul-kul kand yeganidan keyin yoki bazi kasalliklar vaktida shunday xodisa kuriladi, u xolda glyukoeaning bir kismi birlamchi siydikdan kayta surilmay, balki oxirgi siydikda koladi va tashkariga chikarib tashlanadi. Masalan, ovkatda osh tuzi yetishmay kolganda, aksincha, uni siydik bilan birga, chikarish deyarli tuxtaydi. Shunday kilib, buyraklar organizm uchun zarur moddalarning kondagi mikdorini tugrilab, idora etib borishda ishtirok kiladi va yetishmay turgan modda-larni saklab koladi yoki ortikchasini chikarib tashlaydi.

Xar bir modda konda malum konsentratsiyada bulsagina, u kanalchalarda kayta surilishi mumkin, moddaning konsentratsiyasi usha chegaradan ortib ketganda, uning kayta surilishi, reabsorbsiyasi oxirigacha bormay koladi. Ana shu chegara ajratish yoki chikarish busagasi deb ataladi. Bunga kondagi glyukoza mikdori ortib ketganda uning tashkariga chikarilishi tugrisida xozirgina bayon etilgan konuniyat misol bula oladi. Birok, bazi moddalar busagasiz bulib xisoblanadi, chunki ularning konlagi mikdori juda kam bulganida xam kaytadan surilmaydi. Kreatinin, sulfatlar shularga kiradi. Mochevina xam deyarli kayta surilmaydi.
Suv va unda erigan moddalarning kanalchalarda kaytadan surilish mexanizmi murakkab va xar xil moddalar uchun xar xildir. Chunonchi, natriy, glyukoza, aminokislotalar va bazi boshka moddalar reabsorbsiyasini kanalchalar xujayralaridagi aktiv fiziologik protsesslar taminlab turadn. Xujayralarning kup kimyoviy energiya sarflab, buyraklarning bir talay kislorod istemol kilib turishi shundan dalolat beradi. Suv va xloridlar diffuziya va osmosning fizik-kimyoviy konuniyatlariga muvofik, passiv yul bilan suriladi. Bu protsessda birlamchi siydik bilan oxirgi siydikdagi, kanalchalar atrofidagi tukima suyukligi bilan kapillyarlarning venoz konidagi osmotik bosim farki xarakatlantiruvchi kuch bulib xizmat kiladi.
Buyrak kanalchalarining epiteliysi asosiy funksiya reabsorbsiyani yuzaga chikarishdan tashkari bazi moddalarni ishlab chikarishga xam kodirdir (sekresiya). konga yirik molekulali bazi buyoklar yuborib kurilganida bu yaxshi malum buladi. Bunday buyoklarning ShumlyanskiyBoumen kapsulasini tuldirib turadigan suyuklikda bulmasdan, balki kanalchalar yulidagi suyuklikda va ular epiteliysining sitoplazmasida bulishi aniklandi. Kanalchalar sekresiyasi epiteliyning aktiv ishlab turishi natijasidir. Masalan, kanalcha epiteliysining ammiak xosil kilib, uni chikarib tura olishi kursatib berilgan. Dori moddalar koptokchadagi filtratsiya yordami bilan xam, kanalcha sekresiyasi yordami bilan xam organizmdan chikarib tashlanadi. Chunonchi, levomitsetin, streptomitsin, tetrasiklin, neomitsin, kanami: sin antibiotiklari va boshkalar kondan koptokchalarga diffuziyalanib utsa, penitsillin asosan (8090 protsenti) kanalcha sekresiyasi yordamida tashkariga chikariladi. Dori moddalarning buyraklar orkali xar xil usul bilan chikarilishi ularning organizmda bir kadar uzok yoki kiska vakt aylanib turishi uchup axamiyatga ega buladi. Buyraklar kasalligi vaktida nefron tur-li bulimlari shikastlanar ekan, bir kancha dori birikmalari konda uzok aylanib yurishi va organizmdan chikarilmasligi mumkin.
Ajratish yoki chikarish busagaoi degan tushuncha urniga xozir maksimal transport kattalign (Tt) degan tushuncha bor.
A.G.Ginesinskiy fikrlariga karaganda, antidiuretik gormon gialuronidazani aktivlashtiradi. Bu ferment yiguvchi naychalarning gujayralararo moddasi tarkibiga kiradigan gialuronat kislotani parchalaydi, shunga kura naychalarning devorlari suvni kuprok utkazadigan bulib koladi.
Gipotalamus yoki gipofiz orka bulagining faoliyati buzilganida antidiuretik gormon ishlanib chikmay kuyishi mumknn, yiguvchi naychalarda suv kayta surilmay koladi, shuning natijasida diurez keskin kuchayib, sutkasiga 2025 l gacha boradi. Mana shunday kasallik kandsiz kup siyish deb ataladi.
Siydik xosil bulishiga boshka gormonlar xam tasir kursatadi. Chunonchi, adrenalin katta dozalarda koptokchalarning kon olib keluvchi tomirlarini togaytirib, diurezni kamaytiradi. kalkonsimon bez gormoni tiroksin, aksincha, diurezni kuchaytiradi va kanalchalardagi reabsorbsiyani kuchaytirib kuyadi. Azot almashinuvi maxsulotlari, ayniksa mochevina, azot ajralishini kuchaytirib, diurezni kupaytiradi.
Bemordagi ortiksa suv, tuzlar va boshka moddalarni chikarib tashlash uchun amaliy tibbiyotda siydik xaydaydigan bir kancha vositalar (mannitol, mochevina, kofein, gipotiazid, turli giyoxlarning kaynatmalari va boshkalar) davo maksadida ishlatiladi. Ana shu moddalarning tasiri koptokchalardagi kon aylanishi va filtratsiyani kuchaytirishga yoki kanalchalardagi reabsorbsiya protsesslarini susaytirishga, shuningdek organizm tukimalarining suvni biriktirib olishini uzgartirishga asoslangan.
Buyraklar kon ion tarkibini idora etishda katnashadi. Masalan, konda natriy yetishmay turganda kanalchalarning distal bulimlarida natriyning kayta surilishi kuchayadi. Buning natijasida kondagi natriy mikdori kupayib, kalsiyning nisbiy mikdori kamayadi va shu elementlarning normal nisbati tiklanadi. konda natriy mikdori kupayib ketganida bunga karama-karshi protsess ruy beradi. Natriy, kaliy va xloridlarning tashkariga chikarilishi va reabsorbsiyasi buyrak usti bezlari pustlogining mineralokortikoid gormonlari tasiri ostida idora etib boriladi. Shularning eng aktivi aldosterondir (331-betga karalsin). Aldosteron sekresiyasi susayib kolganida, natriy reabsorbsiyasi keskin kamayadi, organizm shu kadar kup mikdorda natriy yukotadiki, xatto ulib kolishi mumkin. Buyraklarning ajratish funksiyasi kondagi kalsiy, fosfor, xlor va boshka elementlar mikdorini idora etib borishda xam axamiyatga ega.
Buyraklar konning kislota-ishkor xolatini idora etib borishda katnashadi. kon reaksiyasi kislota tomoniga surilib kolsa, masalan, zur jismoniy ish vaktida sut va fosfat kislotalari tuplanib borishi tufayli, buyraklar kislotalari birmuncha kup siydik chikaradi va organizmda kislota-ishkor muvozanatini saklab koladi. konda ishkorlar kupayganida, aksincha, siydik ancha ishkoriy bulib koladi. Buning sababi, jumladan shuki, kislotadek reaksiya kursatuvchi Na2NRO4 kondan kamrok chikishi xisobiga ishkordek reaksiya kuzgatuvchi fosfat NaNzRO4 chikishi ortadi.
Siydikning mikdori, tarkibi va xossalari. Odamdan bir kecha-kunduz davomida urtacha 1,5 l siydik chikadi. Birok, bu mikdor doimiy bulmaydi va ancha keng doiralarda uzgarib turadi. Odam mul-kul suyuklik ichganidan keyin va ovkat bilan talaygina mikdordagi tuzlar va oksillar istemol kilganida (bularning parchalanish maxsulotlari buyraklar funksiyasini kuchaytiradi) chikadigan siydik mikdori kupayadi. Uysu maxalida, ayniksa odam juda kattik uxlab yotgan paytlarda, siydik xosil bulishi kamayib koladi. Odam kup terlaganida tanasining yuzasidan suv buglanib ketishi xisobiga siydik mikdori kamayadi. Jismoniy ish vaktida terlash kupayishi xisobiga chikadigan siydik kamayib koladi. Arterial bosimning ortishi koptokcha filtratsiyasi kuchayishi tufayli diurez kupayishiga olib kslsa, arterial bosimning pasayishi teskari natijaga olib boradi.
Siydikning nisbiy zichligi 1,0121,020 ga tengdir. Siydik nechogli kam chikadigan bulsa, uning konsentratsiyasi va nisbiy zichligi shuncha yukori buladi. Siydik reaksiyasi uzgarib turadi, siydikda rN 4,76,5 ni tashkil etadi. Odam aralash ovkatlar bilan ovkatlanib yurganida siydik reaksiyasi kuchsiz kislotali buladi. Asosan gushtli ovkatlar istemol kilinganida siydik reaksiyasi ancha kislotali bulib kolsa, usimlik ovkatlari bilan ovkatlanilganda kislotalari kamayib, reaksiyasi neytral va xatto sust ishkoriy darajagacha xam tushadi.
Siydik, unda urobilin va uroxrom pigmentlari bulishi tufayli, och sarik tusda buladi. Bu pigmentlar ichak va buyraklarda ut pigmentlaridan xosil buladi, ut pigmentlari esa uz navbatida gemoglobinning parchalanish maxsulotlaridan yuzaga keladi. Siydik tarkibi 10-jadvalda keltirilgan.
2-j a d v a l

Organik moddalar	Modda mikdori (g da)	Anorganik moddalar	Modda mikdori (g da)
Mochevina	25—35	Natriy xlornd	10—15
Urag kislota	1,7	Sulfat kislota tuzlari	2,5
Kreatiiin	1,5	Fosfat kislota tuzlari	2,5
Gippurat kislota	0.7	Kaliy oksid	3,3
		Kalsin — » —	0,8
		Magniy — »—	0,8
		Ammiak	0,7

Kislota organizmdan asosan buyraklar orkali chikariladi. Odamda azotli maxsulotlar xammadan kup mochevina kurinishida chikarib turiladi. Siydikdagi barcha azotning 90 protsenti shuning ulushiga tugri keladi. Siydikda sulfat kislota bilan birikkan xoldagi indol, skatol va fenol, yani oksillarning ichakda chirishidan xosil buladigan maxsulotlarning bazi unumlari xam bor.

Parchalanmagan oksil soglom odam siydigida odatda bulmaydi Yo buyrak membranalarining utkazuvchanligi aynaganda, yoki buyraklarda yalliglanish protsesslari bulganda (nefritlarda) siydikda oksil paydo buladi. Siydikda oksil bulishi prote- i n u r i ya deyiladi. Soglom odamning siydigida oksil zur muskul ishidan keyin koptokcha kapillyarlarining utkazuvchanligi vaktincha uzgarishi natijasida juda kiska vakt paydo bulib turishi mumkin. Bunda aksari bir oz mikdor albuminlar chikadi, albuminuriya deb shuni aytiladi. Siydikda kon paydo bulishi gematuriya buyrakda kasallik borligini kursatadi.Organik va anorganik kislbtalarning tuzlari siydik bilan mul-kul chikib turadi. Anorganik kislota tuzlariga, masalan, oksalat kislota tuzlari, yani asosan usimlik ovkati parchalanishining oralik maxsuloti bulmish oksalatlar, muskul faoliyati vaktida xosil buladigan sut kislota tuzlari va boshkalar kiradi. Anorganik kislotalar tuzlariga xloridlar, sulfatlar va boshkalar kiradi. Siydnk bilan natriy xlorid xammadan kup sutkasiga 1015 g gacha chikib turadi.
Ogir buyrak kasalliklarida bemorlarning bitta yoki ikkala buyragi olib tashlanadi. Bitta buyragi olib tashlanadigan bulsa, u xolda ikkinchisi ajratish protsesslarining urnini tuldirib boradi (kompensatsiya). Ikkala buyrak olib tashlanganida yoki yetishmovchiligida siydik xosil bulishi keskin izdan chikadigan bulsa uremiya boshlanadi. Mana shu ogir xolatning sababi buyraklar tomonidan chikarib tashlanadigan azot almashinuvi maxsulotlarining organizmda tuplanib kolishi va shulardan zaxarlanishdir.Buyraklar kasalligida funksiyalari urnini vaktincha koplab turish va azot almashinuvining oxirgi maxsulotlarini chikarib tashlash uchun bemorlarda «suniy buyrak» kullaniladi. «Suniy buyrak» ning asosiy tarkibiy kismi nay bulib, uning devori umumiy yuzasi katta bulgan yarim utkazgich membrana rolini uynaydi. Nayning tashki yuzasi gipotonik tuzlar eritmasi bilan uralgan buladi. Kanyula yordamida nayning bir uchi odamning arteriyasiga, ikkinchisi venasiga ulab kuyiladi. Odam koni nay orkali utadi va bir kancha moddalar atrofdagi tuz eritmasiga diffuziyalanib chikadi. Shunday kilib, kon mochevinadan va almashinuvning zaxarli maxsulotlaridan tozalanadi. Bemorning xayotini saklab turish uchun konini xaftasiga 2-3 marta tozalab turishga tugri keladi.Ichki sekretsiya bezlari haqida tushunchalar. Ma’lumki organizmdagi mavjud bezlar spesifik moddalar-sekretlar ishlab chiqaradi. Sekretlar oqish yo’llari orqali gavdaning bo’shliqlariga (og’iz boshligi, medaga, ichaklarga) yoki tashqi muhitga ajratiladi. Bunday holda tashqi sekresiya haqida ham gap yuritishga togri keladi: Tashqi sekretsiya bezlari. Solak, meda, yog, ter bezlari tashqi sekretsiya bezlariga kiradi.Lekin organizmda yana shunday bezlar borki, qaysiki ularning alohida chiqaruv yollari bolmay, balki ajratgan sekretlarini togridan-togri qonga ajratadi. Bunday bezlar ichki sekretsiya bezlari yoki endokrin bezlari deb yuritiladi va bu soz grekcha endon ichki, krinin ajratadi degan manoni beradi. Endokrin bezlariga gipofiz, epifiz, qalqonsimon bez yoki qalqonsimon bezoldi bezchalari, medaosti bezi, jinsiy va ayrisimon bezlar kiradi.Medaosti va jinsiy bezlar aralash bezlar hisoblanadi, yani ularning ayrim hujayralari tashqi sekretorlik funksiyasini bajarsa, ayrimlari ichki sekretorlik funksiyasini bajaradi.
Endokrin bezlarning joylanish chizmasi.

1-gurrasimon bez yoki epifiz; 2-gipofiz; 3-qalqonsimon bez; 4-qalqonsimon bez oldi bezchalari; 5-ayrisimon bez; 6-medaosti bezi; 7-buyrakusti bezi; 8-tuxumdon (qizlarda); 9-urugdon(ogil bollarda)
Jinsiy bezlar jinsiy gormonlar ishlab chiqarish bilan birga, jinsiy hujayralarni (tuxum va spermatazoidlar) ham ishlab chiqaradi. Medaosti bezining hujayralarini bir qismi insulin va glyukogen gormonlarini ishlab chiqsa, qolgan qismi medaosti bezining hazm shiralarini ishlab chiqaradi.
Odamning endokrin bezlari olchami jihatidan unchalik katta emas, ogirligi ham unchalik katta emas (grammning bir qismidan, bir necha grammlargacha) lekin qon tomirlari bilan juda yaxshi taminlangan. Qon ularga zarur bolgan qurilish materiallarini olib keladi va undan kimyoviy jihatdan faol sekretlarni olib ketadi.
Endokrin tizim bez kanallar tizimini idora etuvchi hisoblanadi.Bu bezlar gormon deb atalgan kimyoviy "elchilar" ni hosil qiladi qaysiki tana bo`ylab qon donachalari vositasida aylanib yuradi, o`ziga xos a`zolarga ta`sir etish uchun.Endokrin bezlar darhol qonga gormon mahsulotlarini ajratadi.Gormonlar xuddi "elchilar" kabi qon donachalari yuborgan axborotni tanadagi boshqa hujayralarga yetkazadi.Hujayralar bu xabarlarni izohlaydi va javob beradi.Ya`ni ozgina kimyoviy modda qon donachalari yordamida tananing ma`lum bir qismiga ta`sir yetkazadi. Bu jarayon kundalik hayotimizda doimiy ravishda sodir bo`lib turadi.Gormonlarsiz asosiy hayotiy funksiyalar masalan, tana haroratini muvozanatlashtirish, muhim harakatlarni bajarish va asosiy hayotiy funksiyalar bajara olmasdik.
Endokrin tizim miya bilan hamma tana a`zolari orasida elektrokimyoviy aloqani ta`minlaydi, ular modda;lar almashinuvi, o`sish va rivojlanishni idora etadi.[A-4]
Endokrin bezlarga juda katta tarmoqlangan asab tolalari keladi va ularning faoliyati doimiy ravishda asab tizimi bilan nazorat qilinadi.Ichki sekretsiya bezlari funksional jihatdan bir-biri bilan uzviy boglangan va bitta bezning jarohatlanishi boshqa bir bezning faoliyatini buzilishini chaqiradi.
Endokrin bezlarning oz-ozini boshqarish jarayonida gipotalamo-gipofizar tizimning roli. Gipotalamusning kopgina hujayralari neyrosekretsiya xususiyatiga ega, yani ularda biologik faol moddalar neyrogormonlar hosil boladi. Gipotalamusning neyrosekretor hujayralari tana va osimtalarga egadirlar. Ularning sekreti-gormonlar tabiatan polipeptidlar bolib sekretor granulalar shaklida hosil bolib hujayra aksonlariga tushadi va oxirgi uchlarigacha yetib boradi va osha joyda jamlanadi. Ajralib chiqishdan oldin gormonlar granulalari ozining zichligini yoqotadi va pufakchalarga aylanadi. Neyrosekretor hujayralarning osimtalari gipotalamo-gipofizar traktini hosil qiladi gipofizning oyoqchalari, yani ular orqali neyrogormonlar gipofizga tushadi va uning hujayralarini sekretorlik faolligini ozgartiradi. Boshqa endokrin bezlar orqali gipofizning funksiyasini ozgarishi organizmni funksiyalarini ozgarishini chaqiradi.
Buni biz gipofizning oldingi bolagi gormonlari va boshqa endokrin bezlar bilan ozaro aloqasi orasidagi munosabati bilan tushuntiramiz. Gipofizning oldingi bolagidan qalqonsimon bez gormonlari hosil bolishini stimullovchi tireotrop gormon ishlab chiqiladi. Agar, hayvonlar gipofizining oldingi bolagi olib tashlansa va shu bilan birga tireotrop gormonlar tushishi toxtatilsa, gipofizni atrofiyaga uchrashini chaqiradi va tireotrop gormonini taqchilligi yuzaga keladi. Qolqonsimon bezning ichki sekretorlik funksiyasini tireotrop gormoni bilan stimullanuvishida namoyon boluvchi gipofiz bilan qalqonsimon bezlar orasidagi togridan-togri bogliqlik shunday yol bilan bajariladi. Ikkinchi tomondan qolqonsimon bezi gormonlarining meyoridan ortiq darajada kopayib ketishi, gipofizning tireotrop gormonini hosil bolishini tormozlaydi, bu holat tufayli qalqonsimon bez bilan gipofizning treotrop gormonini sekretsiyasi orasidagi qayta manfiy boglanish yuzaga keladi.
Shunga oxshash ozaro boglanishlar gipofizning oldingi qismidan ajraladigan adrenokortikotrop gormon bilan buyrak usti bezining sekresiyasi orasida hamda gipofizning gonadotrop (jinsiy bezlarni stimullovchi) gormoni bilan jinsiy bezlarni endokrin sekretsiyasi orasida ham kuzatiladi.Mana shu yol bilan ichki sekretsiya bezlari faoliyatining oz-ozidan boshqarilishi bajariladi: ichki va tashqi muhit omillari tasiri ostida bezlarning funksiyasini ortishi gormonalli muvozanatni normallashuviga olib keluvchi manfiy qaytar boglanish kuchini oshishini taminlaydi.
Miyaning gipotalamik qismini markaziy asab tizimining boshqa bolimlari bilan boglanganligi sababli, ichki muhitga tushayotgan tashqi muhitlarning barcha nerv impulslari kollektorlar bolib hisoblanadi. Bu impulslar tasiri ostida gipotalamusning neyrosekretor hujayralarining funksional holati ozgaradi, va undan keyin esa gipofizning va u bilan boglangan boshqa endokrin bezlarning ham funksional holati ozgaradi.
Gormonlar haqida tushuncha. Gormonlar ichki sekretsiya bezlarida ishlab chiqiladigan maxsus fiziologik faol moddalardir. Gormonlar yuqori biologik faollikga ega. Demak 1 g adrenalin (buyrakusti bezi gormoni) 100 mln.izolyatsiya qilingan baqalar yuragini faoliyatini stimullashga qodir bolsa, 1 g insulin (medaosti bezi gormoni) gormoni 125000 quyon qonidagi qand darajasini pasaytirish qobiliyatiga egadir. Gormonlarning molekulasining olchami unchalik katta emas, bu esa ularni qon tomirlari devorlaridan toqimalarga otishni taminlaydi. Bundan tashqari molekulalarning kichik olchamda bolishi olarning toqimalar membranasidan chiqish imkonini beradi.
Gormonlar toqimalarda juda tez parchalanadi, shu sababli ularni doimiy tasirini taminlash uchun doimiy ravishda qonga ajralib turishi kerak. Faqat ana shunday holda qondagi gormonlar konsentrasiyasini doimiy holda saqlab turish mumkin.
Gormonlar nisbatan turga xos spesifiklik xususiyatiga ega, bu esa muhim ahamiyatga ega, chunki odam organizmidagi u yoki bu gormonni yetishmasligini hayvonlarni shunga mos bezlaridan olinadigan gormonal preparatlarni kiritish yoli bilan kompensatsiya qilish imkonini beradi.
Hozirgi vaqtda koplab gormonlarni faqatgina ajratibgina qolmay, balki ulardan ayrimlarini sintetik yol bilan olish imkoni ham yaratildi.Ular ozlarining kimyoviy tuzilishi boyicha polipeptidlarga kiradi (insulin va gipofizning kopgina gormonlari).
Qalqonsimon bezning gormonlari - tiroksin va triyodtreonin hamda buyrak usti bezining magiz qavatidan ishlab chiqiladigan adrenalin va noradrenalin gormonlari aminokislotalarning hosilalari hisoblanadi. Buyrak usti bez postloq qismining va jinsiy bezlarning gormonlari tabiati boyicha steroidlar hisoblanadi.
Gormonlarning ahamiyati. Gormonlar moddalar almashinuviga tasir qiladi, hujayralar faoliyatini boshqaradi, hujayralar membranasi orqali moddalar almashinuvi mahsulotlarini otishini taminlaydi. Gormonlar nafas olishga, qon aylanishiga, ovqat hazmiga, tasir korsatadi, kopayish funksiyasi ham gormonlar ajralishi bilan boglangan.
Organizmning osishi va rivojlanishi, turli yosh davrlarining almashinishi, ichki sekretsiya bezlari faoliyati bilan bogliq. Gormonlar toqimalarning osishi va tabaqalanishiga tasir korsatadi. Gipofizning oldingi qismini funksiyasini pasayishi natijasida organizmdagi oqsillar sintezi keskin pasayadi va buning natijasida organizm osishdan toxtaydi.Qolqonsimon bez gormonlarining yetishmasligi natijasida toqimalarning tabaqalanishi buziladi.
Bunga juda yengil ishonch hosil qilish mumkin, agar it baliqning qalqonsimon bezi olib tashlanganda, itbaliq osadi. Lekin uning metamorfozi yetilgan baqaga aylanishi yuz bermaydi. Jinsiy bezlarning rivojlanishi toxtatilganda ikkilamchi jinsiy belgilarning rivojlanishi kechikadi yoki zaif rivojlanadi, gipofizning gonadotrop gormonlarining yetarlicha ishlab chiqilmasligi jinsiy bezlarning yetilishini va spesifik jinsiy hujayralarning hosil bolishini buzadi. Qolqonsimon bezning yod saqlovchi gormonlari regeneratsiya jarayoniga stimullovchi tasir korsatadi. Ularning tasiri ostida teri va muskullarning jarohatlari va singan suyaklarning bitishi tezlashadi.
Gormonlarning tasir mexanizmi. Gormonlarning tasir mexanizmi haligacha toliq aniqlanmagan. Gormonlar oz tasirini organizmga hujayra membranalaridan otishini ozgartirish yoli bilan va hujayra yadrolaridagi genetik jarayonlarni stimullash yoli bilan ferment tizimlarini faollashtirish yoki toxtatish yoli bilan tasir korsatadi deb hisoblaydilar.
Gormonlar fermentlarga qoshilib ularningg buzilishini ozgartiradi va bu bilan fermentativ reaksiyalarning kechishiga tasir qiladi degan taxminlar ham bor. Lekin gormonlarning bunday mexanizmlar tasiri ularning ayrimlari uchungina korsatilgan.
Medaosti bezining gormoni insulinning hujayra membranalaridan glyukozaning otish xususiyatiga tasiri juda yaxshi organilgan, yani insulin membranalarni otkazuvchanlik xususiyatini yaxshilaydi. Xuddi shunday xususiyatga jinsiy gormonlar va osish gormoni ham egadirlar. Lekin buyrakusti bezining postloq qismining gormonlari; gidrokortizon va kortikosteronlar hujayra membranalarining otkazish xususiyatini pasaytiradi.
Deyarlik barcha gormonlar, hujayralarning genetik apparati orqali tasir korsatish xususiyatiga ega (meda osti bezi, qalqonsimon bez, buyrakusti, jinsiy bezlar, gipofizning gormonlari) va nuklein kislotalar oqsillarni sintezlanishida ishtirok etadi.
Masalan insulin glyukozaning parchalanishini bajaruvchi fermentlarni sintezlanishida faol ishtirok etadi. Bu gormonning taqchilligi paytida glyukozaning parchalanish jadalligi juda pasayib ketadi, bu esa oz navbatida qon tarkibida glyukozani miqdorini ortishiga olib keladi.
Kopchilik steriodli gormonlar axborotchi RNKning sintezlanishini tezlashtiradi va shu yol bilan oqsillar va ayrim oqsil-fermentlarni sintezlanishini faollashtiradi.
Ayrim gormonlar hujayra yadrosiga kirib xromatin (oqsil va DNK kompleksi) bilan bog hosil qiladi, yani genetik material bilan birikadi va irsiy axborotlarning navbatma navbat va toliq namoyon bolishini boshqaradi.
Gormonlar va stress. Ichki sekresiya bezlari asab tizimi bilan bir qatorda stress sharoitlarda organizmning moslanish reaksiyasini, yani favqulodda yuzaga keluvchi tashqi muhitlar tasiri natijasida yuzaga keluvchi (sovuqqa qotish, muhit haroratini kotarilishi, jarohatlar, infeksiya, zaharlanish va h.z.) kuchlanishga moslanishini taminlaydi.
Kanadalik tadqiqotchi G.Selye stress haqidagi talimotni fanga kiritdi (ingl. stress- kuchlanish). Stress paytida bir qator umumiy moslanish sindromlari deb ataladigan moslanish ozgarishlari yuzaga keladi. Barcha turdagi stresslarga xos bolgan bunday ozgarishlar organizmni hayotini saqlab qolish uchun qaratilgandir. Gipofiz va buyrakusti bezlari postloq qatlami ishtirokisiz umumiy adaptatsion sindromlarni rivojlanishi mumkin emas. Agar hayvonlarning gipofiz yoki buyrakusti bezlari olib tashlansa, favquloddagi qozgatuvchi tasiri ostida halok bolishi mumkin. Adaptasiya sindromni rivojlanishining uch bosqichi farqlanadi: I-bosqich bezovtalanish reaksiyasi glyukokortikoid va adrenokortikotrop gormonlarining qonga ajralishini tezlashishi bilan birga kechadi, bu esa organizmni qozgatuvchilar tasiriga moslashishini taminlaydi; II-bosqich tasirotchilar tasiriga organizmni chidamliligi yani rezistentligini oshiradi gipofizning oldingi qismini va buyrakusti bezining massasini ortishi (gipertrofiya), adrenokortekotrop gormoni va glyukokortikokoidlarni katta miqdordagi sekresiyasi bilan xarakterlanadi, bu esa oz navbatida organizmni noqulay tasirotlar tasiriga chidamliligini rivojlanishini taminlaydi; III-bosqich oriqlab ketish bezlar yetarli darajadagi himoya gormonlarini ishlab chiqaolmasligi bilan xarakterlanadi. Bu esa moslanish jarayonini buzadi va organizmni holati yomonlashib uning olimiga olib kelishi mumkin.
Shunday qilib, favqulodda qozgatuvchilar tasiriga organizmni moslanishi uchun yetarli miqdorda AKTG va glyukokortikoidlarni yetarlicha sekretsiyasini talab etadi. Bu gormonlarni Selye moslovchilar deb atadi.
Gipofiz va buyrak usti bezining postloq qismini stessorli reaksiyalarga qoshilishi eng avvalo reflektor yol bilan gipotalamusning funksional faolligining ortishi ishtirokida, (stressorlar, ekstero va interoreseptorlarga tasir etib gipotalamusga qator impulslar oqimini yuboradi), asab tizimining simpatik bolimini qozgatilishi orqali va nihoyat bosh miya postlogidan chiquvchi impulslar natijasida yuz beradi (ruhiy stress).
Gormonlar funksiyalarni gumoral boshqarilishining omili ekanligi. Gumoral boshqarilish boshqarilishning eng qadimgi shaklidir. Organizmda uning hayot faoliyati davomida hosil boladigan ximiyaviy moddalar qonga va toqimalararo suyuqliklarga tushadi. Kimyoviy moddalar organizm suyuqliklari bilan tashilib uning organlari faoliyatiga tasir etadi, ularning ozaro aloqasini taminlaydi. Tananing barcha qismlarini kelishgan faoliyati tufayli organizmni yaxlitligi taminlanadi, ozgaruvchan tashqi muhit sharoitiga moslashadi va ozining hayotini tamin etadi.
Organizm funksiyalarining ozaro munosabatining koordinasiyasi uning ichki hayoti va tashqi xulq-atvorining murakkab boshqarish tizimining uzluksiz ishi bilan taminlanadi. Odamlarda yuqori darajada takomillashgan qozgatuvchilarga beriladigan javob reaksiyalari ancha tez va aniqroq bajarilishini asab tizimi boshqaradi. Evolyusiya jarayoni davomida hayot jarayonlarini boshqaruvchi juda faol kimyoviy moddalar ishlab chiquvchi ixtisoslashgan organlar tizimi hosil bolgan. Yuqorida aytilganidek bular ichki sekretsiya bezlaridan ishlab chiqiluvchi gormonlardir.
Kimyoviy moddalarning bunday organizmning funksiyalariga muhim va har tomonlama tasiriga qaramasdan shuni qayd qilish kerakki, boshqarishning bu shakli ozining bajarilishi uchun nisbatan uzoq muddat talab qiladi va organizmning ichki va tashqi muhit qozgatuvchilariga tez va aniq reaksiyasini taminlay olmaydi.
Umuman olganda, organizmning asab va gumoral mexanizmlari uzviy holda tasir korsatadi. Organizmda hosil boluvchi kimyoviy boshqaruvchilar asab hujayralariga tasir korsatib uning holatini ozgartiradi. Asab tizimining holatiga ichki sekretsiya bezlaridan ajraladigan gormonlar ham tasir korsatadi. Lekin, endokrin bezlar funksiyalarini asab tizimi boshqaradi. Unga organizmda asosiy bosh rol beriladi.
Gumoral omillar neyrogumoral boshqarilishining bitta zvenosi hisoblanadi. Misol sifatida chanqoqlik paytida qonning osmotik bosimini boshqarilishini korib chiqamiz. Suv taqchilligi tufayli organizmning ichki muhitida osmotik bosim kotariladi, bu esa osmoreseptorlarni qozgatilishiga olib keladi. Yuzaga kelgan qozgalish asab yollari orqali markaziy asab tizimiga keladi. Bu yerdan impulslar ichki sekresiya bezlariga gipofaza kelib gipofizning antidiurtek gormonini qonga chiqarilishini stimullaydi. Bu gormon, qonga tushganidan keyin buyrakning egri-bugri kanalchalariga keladi va hosil bolgan birlamchi siydikni tarkibidan suvni yana qonga qayta surilishini tezlashtiradi. Shunday qilib, organizmdagi buzilgan osmotik bosimi tiklanadi.
Qon tarkibida qandning miqdori meyoridan ortib ketganida asab tizimi medaosti bezining ichki sekretor qismini funksiyasini stimullaydi. Natijada, qonga kop miqdorda insulin tushadi va ortiqcha miqdordagi qand, gormon tasirida jigar va muskullarda glikogenga aylanadi.
Jadal muskulli ish bajarilganida organizmni qandga bolgan talabi ortganida va uning miqdori qonda yetarli bolmaganida buyrakusti bezining faoliyati tezlashadi. Buyrakusti bezining gormoni adrenalin glikogenni qandga aylanishini taminlaydi.
Shunday qilib, asab tizimi ichki sekretsiya bezlar faoliyatiga, ular tomonidan gormonlar ishlab chiqilishiga tasir korsatadi. Juda koplab endokrin kasalliklar (qandli diabet, Bazedov kasalligi, jinsiy bezlar funksiyalarining buzilishi) asab tizimining buzilishi natijasida rivojlanadi. Asab tizimining tasiri sekretor nervlar orqali bajariladi. Bundan tashqari nervlar endokrin bezlarining qon tomirlariga ham keladi, tomirlarni yuzasini ozgartirib, bu bezlarning faoliyatiga tasir korsatadi. Nihoyat, endokrin bezlarda markaziy asab tizimini endokrin bezlar holati haqidagi malumotlar bilan signal beruvchi markazga intiluvchi nervlarning sezuvchi uchlari joylashgan.
Organizmning osish va rivojlanishiga gormonlarning tasiri. Endokrin bezlar tizimi embrional rivojlanishning boshlangich davrlaridan boshlaboq osayotgan organizmga jiddiy tasir korsatadi.
Embrional rivojlanish jarayonlaridan boshlaboq ayrim endokrin bezlar faoliyat korsata boshlaydilar. Homilani shakllanishiga tasir qiladi (ayrisimon bez, epifiz, medaosti bezining insulyar apparati, buyrak usti bezining postloq qismi).
Postnatal davrida endokrin bezlar organizmning fiziologik funksiyalariga qoshilish vaqti turlicha: masalan 1 yoshdan 6-7 yoshgacha qolqonsimon bez, epifiz va ayrisimon bez (timus) lar organizmga kuchli tasir korsatadi. Bu davrning oxirida gipofizning oldingi qismining faolligi tezlashadi, ularning gormonlari bolalarning jinsiy yetilishi davrigacha togri chiziqli osishning aniqlovchi asosiy omili bolib qoladi.
7 yoshdan 15-16 yoshgacha gipofizning funksiyasi keskin tezlashadi, pubertat davrida esa jinsiy bezlarning faoliyati aniq namoyon boladi, murakkab neyrogormonalli ozgarishlar yuz beradi: epifizning gipotalamusni tormozlovchi tasiri pasayadi, gipofizdan gonadotrop gormonlarini sekresiyasi tezlashadi, buyrakusti bezi postlogidan ikkilamchi jinsiy belgilarni namoyon bolishini taminlovchi androgenlarni ishlab chiqilishi tezlashadi.
Qalqonsimon bez kekirdakni oldi tomonida joylashgan bolib, u ikkita yon qismlardan va boyinchasidan iboratdir. Bu bez juda koplab qon tomirlari va limfatik tomirlar bilan taminlangan. Qalqonsimon bez qon tomirlaridan 1 daqiqada, ushbu bezning masssiga nisbatan 3-5 marta ortiq qon oqib otadi.
Qalqonsimon bezning yirik hujayralari kolloid moddalar bilan tola follikulalar hosil qiladi. Bu moddalar tarkibiga yod bilan aminokislotalar birikmasi shaklidagi bez tomonidan ishlab chiqilgan gormonlar kiradi.
Yangi tugilgan bolalarda bezning massasi 1 g.ga yaqin bolsa, 5-10 yoshlarda 10 g, 12-15 yoshlarda bezning massasi sezilarli darajada ortib voyaga yetgan odamlarnikiga derlik yetib qoladi 25-35 g.
Qalqonsimon bezning gormoni tiroksin 65 % gacha yod saqlaydi, Tiroksin organizmdagi moddalar almashinuvining juda kuchli stimulyatori hisoblanadi: u oqsillar, yoglar va uglevodlar almashinuvini, tezlashtiradi, mitoxondriyalardagi oksidlanish jarayonlarini faollashtiradi va bu esa energiya almashinuvini tezlashishiga olib keladi. Ayniqsa homilani rivojlanishida toqimalarning osishi va tabaqalanish jarayonlarida gormonning roli juda muhimdir.
Qalqonsimon bezning gormonlari markaziy asab tizimiga stimullovchi tasir korsatadi. Bu bez gormonlarini qonga yetarlicha tushmasligi yoki bolmasligi aqliy rivojlanishni keskin toxtashini korsatadi.
Olmoniyalik hakam K.Bazedov 1840 yilda birinchi bolib qalqonsimon bezning meyoridan ortiq funksiyasi (giperfunksiyasi) bilan bogliq bolgan kasalliklar haqida yozgan edi. Bu kasalliklar uchun xarakterli belgi bolib qalqonsimon bezni kattalashishi (zob), kozni tashqari tomonga chiqib ketguday korinishi (koz olmachalari oz orbitasidan chiqadi), moddalar almashinuvi ortadi va bu belgi jiddiy darajada oriqlab ketish bilan korinishi hisoblanadi. Kopchilik hollarda pulsni soni 1 daqiqada 180-200 martagacha yetadi. Bemorlar qiziqqon, bezovta boladi, ular juda tez charchaydigan, uyquni buzilishi kuzatiladi, bolalar yigloqi bolib qoladi.
Qolqonsimon bezi gormonlari yetishmaganda (gipofunksiyasida) organizmdagi moddalar almashinuvining motadil darajasini tamin etilmasligiga va oqsil toqimalarini zichlik holatini buzilishiga olib keladi. Toqimalar juda boshashib ketadi, shilimshiqli bolib miksedema yoki shilliq shishlar kasalligi rivojlanadi. Bu vaqtda odam holsizlanadigan bolib qoladi, ishtaha yoqoladi, tana harorati pasayadi, toqimalarning govaklashishi, umumiy shish, muskullarning shalvirashi, sochlarni yomon osishi bilan korinuvchi terining shishi unga xarakterli bolgan korinishni beradi.
Bolalarning yoshlik davridagi qolqonsimon bez funksiyasining yetarlicha bolmasligi kretinizmga olib keladi. Bu vaqtda bola osishdan qoladi va tana proporsiyasi buziladi, jinsiy yetilish orqaga suriladi, aqliy rivojlanishdan ortda qoladi. Qalqonsimon bezning gipofunksiyasini ertaroq aniqlash va unga mos holda davolash jiddiy darajadagi ijobiy samara beradi.
Qalqonsimon bezning funksiyasini buzilishi genetik ozgarishlar natijasida yuzaga kelsa, ayrim hududlarda qalqonsimon bez gormonlarini sintezlanishi uchun zarur bolgan yodni yetishmasligi tufayli yuzaga kelishi mumkin. Bunday holatlar odatda baland togli hududlarda hamda suv, tuproq va osimliklarda yod yetishmaydigan kul rang tuproqli serdaraxtli joylarda uchrayli. Bunday joylarda yashovchi odamlarda qalqonsimon bez olchami jihatidan kattalashib ketsada, odatda uning funksiyasi juda past boladi. Bu esa endemik zob deb yuritiladi. Endemik kasallik deb, malum joyda va u yerda yashovchi odamlarda doimiy ravishda kuzatiladigan kasalliklarga aytiladi.
Mustaqil Ozbekistonimizda keng kolamdagi profilaktik tadbirlarni otkazilishi tufayli endemik zob umumiy kasallik sifatida yoqotilgan. Non, choy va tuzlarga yodni qoshilishi juda yaxshi samara beradi. Har 100 g tuzga 1 g.dan kaliy yodidan qoshish organizmni yodga bolgan talabini qondiradi.
Qalqonsimon bezoldi bezlari Odamlarda ikki juft qalqonsimon bezoldi bezchalari mavjud. Ular qalqonsimon bezning orti yuzasida, kopchilik hollarda uning toqimalarida joylashgan. Har bir bezning olchami 1-2 mm dan ortiq bolmaydi, ularning umumiy massasi esa 0,1-0,13 g.ni tashkil etadi va ular paratgormon ishlab chiqadi, hamda u organizmda Ca va P almashinuvini boshqaradi.
Qalqonsimon bezoldi bezchalarining gipofunksiyasida qon tarkibidagi Ca miqdorini kamayishi yuz beradi, bu esa oyoq, qol, gavda va yuz muskullari tomirlarini tortishishini tetaniyani chaqiradi, bu hodisa qon tarkibidagi Ca ni miqdori kamayishi demak, sitoplazma hujayralarida ham kamayishi bilan bogliq bolgan asab muskul toqimalarining qozgaluvchanligini ortishi hisobga yuz beradi. Ushbu bezlar gormonlari yetishmaganda suyaklar ancha mort bolib qoladi, singan suyaklarning bitishi qiyinlashadi, tishlar juda yengil sinadi. Organizmga kalsiy xlor tuzini kiritilishi, kasallardagi tomirlar tortishini toxtatadi, gormonni kiritilishi esa kasallikni kechishini yengillashtiradi.
Qalqonsimon bezoldi bezchalarini gormonal funksiyasi yetishmasligiga bolalar va emizikli onalar juda sezuvchan boladi. Bu tushunarli, chunki, bu davrda organizmning kalsiyga bolgan talabi juda yuqori boladi.
Qalqonsimon bezoldi bezchalarining giperfunksiyasida suyaklarning dekalsinasiyasi yuz beradi: suyaklar sinuvchan bolib qoladi, yengil deformasiyalanadi, qiyshiq bolib qoladi.
Buyraklar toqimalarida, yurakni qon tomirlarida, yurak muskullarida, oshqozon shilliq postlogida va bronxiolalarda kalsiy tuzlarining yigilishi yuz beradi.
Gipofiz bosh miya qutisining asosiy suyagining turk egari chuqurligida, miyaning tubida joylashgan oval shaklidagi uncha katta bolmagan hosiladir. Yangi tugilgan bolada gipofizning massasi 0,1-0,15 g ni 10 yoshga kelib esa, u 0,3 g ga yetadi. Jinsiy yetilish davriga kelib gipofizning massasi jiddiy ravishda (0,7g) ortadi, homiladorlik paytida esa gipofizning massasi 1 g.gacha kattalashadi.
Gipofiz miyaning gipotalamus qismi bilan tutashgan va uning oldingi, oraliq hamda keyingi qismlari farqlanadi.
Halqaro anatomik nomenklatura boyicha, gipofizning oldingi va oraliq qismlari adenogipofiz, keyingi qismi esa neyrogipofiz deb ataladi.
Hozirda adenogipofizdan: osish gormoni yoki somatotropin; tireotropin; adrenokortikotrop (AKTG); foltiropin; lyutropin va prolaktin yoki laktrotropin gormonlari ajratilgan.
Samototropin yoki osish gormoni suyaklarni uzunlikga osishini taminlaydi, moddalar almashinuvi jarayonini tezlashtiradi, yani osishni tezlashishiga va tana massasini ortishiga olib keladi. Bu gormonni yetishmasligi bolalarning boyini kalta bolib qolishi (130 sm.dan past), jinsiy rivojlanishining toxtashi kuzatiladi, lekin tananing proporsiyasi saqlanib qoladi. Gipofizar karliklarning (kaltalarniki) ruhiy-aqliy rivojlanishi odatda buzilmaydi. Gipofizar karliklar orasida buyuk odamlar ham uchraydi.
Osish gormonining bolalik yoshlarida meyoridan ortiq bolishi gigantizmga boyning osib ketishiga olib keladi. Tibbiy adabiyotlarda boyi 2 m 83 sm va hatto undan ham baland bolgan (3 m 20 sm) gigantlar haqidagi malumotlar kop. Gigantlarning odatda qol-oyoqlari uzun bolishi, jinsiy funksiyalarni yetishmasligi va jismoniy jihatdan bardoshi past bolishi bilan xarakterlanadi.
Ayrim vaqtlarda osish gormonini meyoridan ortiq qonga ajratilishi jinsiy yetilishdan keyin boshlanadi, yani qaysiki epifizor togaylar suyaklanganidan keyin naysimon suyaklarni uzunasiga osishi mumkin bolmay qoladi. Bu paytda akraligamiya rivojlanadi; bugunlar va kaftlar, bosh suyagining yuz qismi (ular keyinroq suyaklanadi) kattalashadi, burun juda tez osadi, lablar, iyak, til, quloq va tovush boglari yogonlashadi, natijada tovush dagallashib qoladi: yurak, jigar, oshqozon-ichaklar tarkti hajm jihatidan kattalashadi.
Adrenokortikotrop gormoni (AKTG) buyrakusti bezi postloq qismi faoliyatiga tasir korsatadi. Qon tarkibida AKTGning kopayib ketishi buyrakusti bezi postloq qismini giperfunksiyasini chaqiradi, bu esa moddalar almashinuvini buzilishiga va qon tarkibidagi qand miqdorini ortishiga olib keladi.
Yuz va gavdaning yog bosishi, yuz va gavdaning miqdoridan ortiq jun bosishi bilan xarakterlanuvchi Isenko-Kushinga kasalligi rivojlanadi; bu paytda ayollarda soqol va moylovlar osadi: arterial bosim ortadi: suyak toqimalari govaklanadi, bu esa ayrim hollarda suyaklarning oz-ozidan sinishini chaqiradi.
Qalqonsimon bezning motadil funksiyasi uchun zarur bolgan tireotropin gormoni ham adenogipofizda ishlab chiqiladi.
Gipofizning oldingi qismining bir necha garmonlari jinsiy bezlar faoliyatiga ham tasir korsatadi va bular gonadotrop gormonlar deb yuritiladi. Ulardan biri follitiropin tuxumdonlarda follikulalarni osishini va yetilishini stimullaydi, spermatogenezni faollashtiradi. Lyutropin gormoni tasirida ayollarda ovulyatsiya yuz beradi va sariq tana hosil boladi: erkaklarda esa u testosteronni ishlab chiqilishini stimullaydi. Prolaktin esa sut bezlaridan sut hosil bolishini yaxshilaydi, u yetishmaganida esa sut mahsuldorligi pasayib ketadi.
Gipofizning oraliq qismidan ishlab chiqiladigan gormonlardan teri qoplamini rangini boshqaruvchi melanotropin yoki melanotrop gormoni yaxshi organilgan. Bu gormon pigment donachalarini saqlovchi teri hujayralariga tasir etadi. Bu gormon tasirida pigment donachalari hujayraning barcha osimtalari boylab tarqaladi, ana shu tufayli teri qorayadi. Ushbu gormon yetishmaganida pigmentning boyalgan donachalari hujayraning ortasiga yigiladi va teri oqara boshlaydi.
Homiladorlik paytida qon tarkibida melanofor gormonining miqdori ortadi, bu esa terining ayrim qismlarini kuchli pigmentlanishini chaqiradi (bogozlik doglari).
Kopchilik holatlarda ayniqsa tugish paytida, kuchsiz zaif tugish faoliyatida bachadon muskullarini qisqarishini kuchaytirish uchun yoldoshni tushirish va bachadondan qon ketishini toxtashi uchun gipofizning keyingi qismi (neyrogipofiz) gormonlaridan foydalaniladi. Bunday paytlarda oksitotsin gormonidan foydalaniladi. Bu birgina bachadonning silliq muskullarining qisqarishini chaqirmay, balki sut bezlarining qisqaruvchi hujayralarining faoliyatini ham stimullaydi.
Antidiiuretik (ADG) gormon deb ataluvchi gipofizning keyingi bolagining hosilasi ancha murakkab tasir korstaish xususiyatiga ega, u buyrak kanalchalarida birlamchi siydik tarkibidagi suvni qayta sorilishini taminlaydi, natijada siydikni miqdori kamayadi, bundan tashqari qonning tuz tarkibiga ham tasir korsatadi. ADGning miqdori qon tarkibida kamayganida qandsiz siydik ajralishi qandsiz diabet yuzaga keladi, bu paytda bir kecha kunduzda 10 dan 20 l.gacha siydik ajraladi. Buyrak-usti postloq qavati gormonlari bilan birgalikda ADG organizmdagi suv-tuz almashinuvini boshqaradi.
Nisbatan yaqinginada oksitotsin va ADG gipofizni keyingi qismidan hosil bolmasligini korsatish imkoniga ega bolindi. Ular aynan ana shu yerda jamlanadi va yetilishi mumkin. Bu gormonlar gipotalamusning oldingi qismidagi neyrosekretor hujayralarida hosil boladi va u yerdan nerv tolalari orqali gipofizning keyingi qismiga transportirovka qilinadi. Ana shu sababli ham oksitotsin va ADG larni nitrogormonlar deb yuritiladi.
Buyrak usti bezlari juft organlar bolib, ular buyraklarni ustida unchalik katta bolmagan tanachalar shaklidagi hosilalardir. Ularning har birining massasi 8-10 g.dan keladi. Har bir buyrak usti bezi ikki qatlamdan iborat bolib kelib chiqishi, tuzilishi va funksiyasi jihatidan bir-biridan farq qiladi: tashqipostloq va ichki-magiz qavatlardan iboratdir.
Buyrak usti bezining postloq qavatidan steriodlar guruhiga kiruvchi 40 dan ortiq moddalar ajratib olingan, bular kortikosteriodlardir (yoki kortikoidlar). Buyrak usti bezining postloq qavatidan asosan uchta guruhga mansub gormonlar ishlab chiqiladi: 1) glyukokortikoidlar moddalar almashinuviga, ayniqsa uglevodlar almashinuviga tasir qiluvchi gormonlar. Bu guruhga gidrokortizon, kortizon va kortikosteron gormonlari kiradi Kopgina adabiyotlarda glyukokortikoidlar, immun tanachalarni hosil bolishini toxtatishi xususiyatiga ega ekanligi qayd qilingan, ana shu xususiyati sababli ham, ulardan organ va toqimalarni transplantatsiya qilishda foydalanish uchun asos bolib xizmat qiladi. Glyukokortikoidlar yalliglanishga qarshi tasir korsatish xususiyatiga ega bolib ayrim moddalarga yuqori sezuvchanligini pasaytiradi: 2) mineralokortikoidlar. Ular asosan minerallar va suv almashinuvini boshqaradi. Bu guruh gormonlariga aldosteron kiradi; 3) androgenlar va esterogenlar: - erkaklik va ayollik jinsiy gormonlarini analoglari hisoblanadi. Bu gormonlar jinsiy gormonlarga nisbatan uncha faol bolmagan bolib, juda kam miqdorda ishlab chiqiladi.
Buyrak usti bezlarining gormonal funksiyasi gipofizning faoliyati bilan chambarchas bogliq. Gipofizning adrenokortikotrop gormoni glyukokortikoidlarni sintezlanishini stimullaydi va kam darajada androgenlarga ham tasir korsatadi.
Buyrak usti bezining magiz qatlami tasir qilish xususiyatiga kora simpatik asab tizimiga oxshash tasir korsatuvchi gormonlar ishlab chiqaradi. Magiz qatlamining hujayrali xromli tuzlar bilan sariq rangga boyalish xususiyati bilan buyrak usti bezining boshqa hujayralaridan farq qiladi. Bunday xromofinli hujayralar adrenalin va uning hosilalarini ishlab chiqaradi.
Adrenalin eng tez tasir qiluvchi gormonlardan biri hisoblanadi. U qon aylanishini tezlashtiradi, yurakning qisqarishini kuchaytiradi va tezlashtiradi, opka orqali nafas olishni yaxshilaydi, bronxlarni kengaytiradi, muskullarni qisqarishini oshiradi, jigarda glikogenni parchalanishini oshirib, qondagi qand miqdorini kopaytiradi va muskullarni tez charchab qolishini oldini oladi. Adrenalinning bu barcha tasirlari bitta umumiy natijaga- organizmning barcha kuchini ogir mehnatni bajarishga safarbar qilishdan iborat boladi.
Buyrakusti bezining xromafinli hujayralari bilan simpatik asab tizimining uzviy bogliqligi adrenalinning barcha holatlarda juda tez ajralishini, bu qaysiki odam hayotida undan juda tez yuqori kuchlanishga ega bolgan kuch talab qilinganida yuzaga keluvchi holatdir.
Medaosti bezi, medaning orqasida, on ikki barmoqli ichak bilan bir qatorda joylashgan. Bu bez aralash funksiyaga ega bezlardan hisoblanadi. Endokrin funksiyalarni medaosti bezining orolchalar shaklidagi hujayralari bajaradi. Ana shu sababli ham gormon insulin deb atalgan (lot insula - orolcha degan manoni anglatadi).
Insulin asosan adrenalin gormoniga qarama-qarshi uglevodlar almashinuviga tasir korsatadi. Agarda adrenalin jigarda mavjud bolgan uglevodlarni tezgina harajat bolishiga imkon yaratsa, insulin aksincha uglevodlar zahirasini saqlab qolishga va yanada toldirishga imkon yaratadi.
Insulin ishlab chiqarilishini kamayishiga olib keluvchi madaosti bezi kasallanganida organizmga tushayotgan uglevodlarning katta qismi unda ushlab qolinmaydi va siydik bilan chiqarib yuboriladi. Bu esa qandli diabet kasalligiga olib keladi.
Diabetning xarakterli belgilaridan bolib doimiy ravishda och qolish, chidab bolmaydigan chanqoqlik, katta miqdorda siydik ajralishi va tinimsiz oriqlab ketish hisoblanadi.
Bolalarda qandli diabet kasalligi 6 dan 12 yoshgacha bolgan davrda, ayniqsa otkir infeksion kasalliklardan keyin (qizamiq, suv chechak, tepki) aniq boladi. Kasallikni rivojlanishi ovqatlarni kop, ayniqsa uglevodlarga boy bolgan ovqatlarni koplab yeyishga sababchi boladi.
Insulin ozining kimyoviy tabiatiga kora oqsilli modda hisoblanadi, qaysiki kristallar shaklida ajratib olishga erishildi. Uning tasiri ostida qand molekulalaridan glikogenning sintezlanishi va glikogen zahiralarini jigar hujayralarida otirishini tamin etadi. Shu bilan birga insulin toqimalarda oksidlanishini taminlaydi va shu yol bilan uning toligicha ozlashtirilishini taminlaydi.
Adrenalinli va insulinli tasirlarni ozaro aloqasi tufayli qonda qandning organizmni mutadil holati uchun zarur bolgan malum darajadagi miqdori saqlab turiladi.
Ayrisimon bezni yana timus ham deb yuritadilar. Bu juft organlar bolib tush suyagining orqasida joylashadi. Hozirgacha timusni endokrin bezlar qatoriga kiritish munozarali bolib qolmoqda, chunki bezning gormoni toza shaklda ajratib olinmagan. Kopchilik tadqiqotchilar ayrisimon bezni endokrin bezlar qatoriga kiritishmoqda. Bu bez ozining eng yuqori darajadagi rivojlanishiga 11-13 yoshda yetadi va bu paytda uning massasi 35-40 g ga yetadi, shundan keyin uning teskari rivojlanishi kuzatiladi. Voyaga yetgan odamlarda esa, endokrin funksiyasiga ega bolgan ayrim qismlarigina yog toqimalari orasida saqlanib qoladi.
Taxmin qilishlaricha, ayrisimon bezning gormoni limfositlarni yetilishida ishtirok etadi. Ayrisimon bezi olib tashlangan hayvonlarning qonidagi limfositlarni miqdori 60-70 % gacha kamayadi, limfa tugunlarini va taloqni olchami 2 martaga kichrayadi.
Tugilganidan keyingi birinchi kundanoq ayrisimon bezni olib tashlanishi, organizmni immun xususiyatlarini keskin zaiflashishini chaqiradi, antitanalar hosil bolmaydi.
Ayrisimon bezi tugma holda rivojlanmagan bolalarda keskin limfositlar yetishmasligi rivojlanadi, qonda antitanalar hosil bolishi bilan bogliq bolgan gamma-globulin bolmaydi. Bunday bolalar odatda 2-5 oylik yoshida halok boladilar.Takidlashlaricha, ayrisimon bez bilan jinsiy bezlar orasida malum darajadagi ozaro bogliqlik mavjud: ayrisimon bez jinsiy bezlar faolligini tormozlaydi, jinsiy gormonlar esa ayrisimon bezni massasini sekin-asta kichiklashishini, uning funksiyasini keskin pasayishini chaqiradi.
Jinsiy gormonlar aralash bezlar qatoriga kiruvchi jinsiy bezlar bilan ishlab chiqiladi.Androgenlar deb ataluvchi erkaklik jinsiy gormonlari urugdonlarning maxsus hujayralari bilan ishlab chiqiladi. Ular urugdonlar ekstraktidan hamda erkaklar siydigidan ajratib olingan.
Haqiqiy erkaklik jinsiy gormoni bolib testosteron va uning hosilasi androsteron hisoblanadi. Ular jinsiy apparatlarni rivojlanishini va jinsiy organlarni osishi, ikkilamchi jinsiy bezlarni rivojlanishini, tovushni rivojlanishini, halqum, skelet muskulaturasini, yuz va tanada junlarni osishini taminlaydi.
Gipofizning follikulalarni stimullovchi gormoni bilan birgalikda testosteron spermatogenezni (spermatozoidlarni yetilishi) faollashtiradi.
Urugdonlarning erta (yoshlikdan) yoshda giperfunksiyasida barvaqt jinsiy yetilish qayd qilinadi, tana juda tez osadi va ikkilamchi jinsiy belgilari rivojlanadi. Yoshlik paytidanoq urugdonlarning jarohatlanishi yoki ularning olib tashlanishi (axtalash) jinsiy organlarning osishini va rivojlanishini toxtatadi, ikkilamchi jinsiy belgilar rivojlanmaydi, suyaklarning uzunlikga osish davri uzayib ketadi, jinsiy intilish yoqoladi, jinsiy organlarni jun bilan qoplanishi juda siyrak boladi yoki umuman bolmaydi. Yuzda junlar osmaydi, tovush umr davomida jarangdor, baland bolib qoladi. Gavda kalta va uzun qol va oyoqlar yevnuxlarga xarakterli korinishni beradi.
Tuxumdonlarda ayollik jinsiy gormonlari (estrogenlar) ishlab chiqiladi. Estrogenlar jinsiy organlarni rivojlanishiga, tuxum hujayrasini hosil bolishiga tasir korsatib, tuxum hujayrasining otalanish jarayoniga tayyorlanishini taminlaydi, bachadonni esa homiladorlikga, sut bezlarini bolani oziqlantirishga tayyorlaydi.
ayollarning asosiy jinsiy gormoni bolib estradiol hisoblanadi. Moddalar almashinuvi natijasida jinsiy gormonlar turli-tuman mahsulotlarga aylanadi va siydik bilan ajraladi, undan ularni suniy ravishda ajratib olinadi. Ayollik jinsiy gormonlariga homiladorlik gormoni progesteron (sariq tana gormoni) ham kiradi.
Tuxumdonlarning giperfunksiyasi aniq namoyon boluvchi ikkilamchi jinsiy belgilar va menstruasiya bilan kechadigan juda erta jinsiy yetilishni chaqiradi. Qiz bolalarning 4-5 yoshida ham jinsiy yetilish holati haqida yozilgan maqolalar mavjud.
Butun umr davomida jinsiy gormonlar gavdaning shakllanishiga, moddalar almashinuviga va jinsiy axloqga juda kuchli tasir korsatadi.