Фитопрепаратлар кимёси ва технологияси фанидан

Alkaloidlarga xos sifat reaksiyalar.
Alkaloidlarni aniqlash uchun o‗tkaziladigan 
sifat reaksiyalarni 2 ta katta guruxga bo‗lish mumkin: 
1. Umumiy - cho‗ktiruvchi reaksiyalar. 
2. Xususiy (ba‘zi alkaloidlarga xos) - rang xosil qiluvchi reaksiyalar. 
O‗simliklarda alkaloidlar bor-yuqligi birinchi guruxga kiruvchi umumiy reaksiyalar 
yordamida aniqlanadi. Lekin bu reaksiyalar yordamida o‗simlik tarkibida qanday alkaloid 
borligini aniqlab bo‗lmaydi. Alkaloidlar bu reaksiyalarda reaktivlar (yordamida) ta‘sirida 
cho‗kma xosil qiladi. Buning uchun xloroform yoki efirda eritilgan asos xoldagi alkaloid 
eritmasidan chinni yoki shisha plastinkachasi ustiga 1-2 tomchi tomizib quritiladi, so‗ngra 
unga bir tomchi 0,1-0,05 n xlorid yoki sulfat kislota qo‗shib eritiladi. Agar eritma ustiga 
bir tomchi reaktiv qo‗shilsa, cho‗kma xosil bo‗ladi (reaktivdan ozgina qo‗shish kerak, aks 
xolda cho‗kma erib ketishi mumkin). 
Alkaloidlarni cho‗ktiruvchi reaktiv sifatida kompleks yodidlar (Bushard, 
Vagner, Meyer, Marme, Dragendorf reaktivlari), ba‘zi kompleks kislotalar: fosfat-
molibdat, fosfat-volfram, silikat-volfram kislotalar (Zonenshteyn yoki Vriz, SHeyblar, 
Bertran yoxud Godfrua reaktivlari), og‗ir metall (simob, oltin, platina) tuzlari va ba‘zi 
kislota xususiyatiga ega bo‗lgan organik birikmalar (tanin, pikrin kislota) ning 
eritmalari ishlatiladi. 
Maxsulot tarkibida alkaloidlar bor – yo‗qligini aniqlash uchun umumiy 
(cho‗ktiruvchi) reaksiya quyidagicha bajariladi. 
100 
ml xajmli kolbaga maydalangan maxsulotdan 1 g solib, uning ustiga xlorid 
kislotaning 1% li eritmasidan 25 ml quyiladi va suv xammomida 5 min davomida 
qizdiriladi (alkaloidlar maxsulotdan tuz xolida ajralib chiqadi). Kolbadagi suyuqlik 
sovigandan so‗ng filtrlanadi. Bir nechta chinni idishchaga bir necha tomchidan filtrat 
solib, unga yuqori ko‗rsatilgan umumiy cho‗ktiruvchi reaktivlardan 1-2 tomchidan 
qo‗shiladi. 
Agar eritma ko‗pgina reaktivlar (kamida 5-6 xil reaktiv) bilan cho‗kma xosil 
qilsa, bu alkaloid borligidan dalolat beradi, cho‗kma xosil bo‗lmasa, eritmada alkaloid 
yuqligini ko‗rsatadi. 
Maxsulot va eritmalarda qanday alkaloid borligini xar bir alkaloidga xos rangli 
ikkinchi guruxga kiruvchi reaksiyalar bilan aniqlanadi. Bu reaksiyalar jarayonida 
alkaloid molekulasida suv molekulasi ajralishi, alkaloid oksidlanishi yoki suv tortib 
oluvchi reaktivlar (kons 
H
2
SO
4
) ishtirokida aldegidlar bilan kondensatsiyaga kirishishi 
mumkin. Natijada xar bir alkaloidga xos turli rangdagi maxsulot xosil bo‗ladi.
Reaktiv nomi 
Formulasi 
SHaroit 
Reaksiya 
natijasi
Vagner 
reaktivi 
J
2
+ KJ 
Kis-li 
qo‗n\ir 
Bushar 
reaktivi 
J
2
+ KJ 
Kis-li 
qo‗n\ir 

---

Meyer 
reaktivi 
HgJ
2
+KJ(K
2
Hg
2 
J
4
) 
Kis-li 
qo‗n\ir 
Marme 
reaktivi 
CaJ
2
+KJ(K
2
Ca J
4
) 
Kis-li 
qo‗n\ir 
Dragendorf 
reaktivi 
BiJ
3
+KJ(K Bi J
4
) 
Kis-li 
To‗q 
sariq, 
Zonenshteyn 
reaktivi 
Fosformolibden 
k-ta 
H
3
PO
4
12MoO
3
2H
2
O 
Kis-li 
Sariq, 
yashil 
Bertran 
reaktivi 
Kremnivolfram k-ta 
SiO
2
12WO
3
4H
2
O 
Kis-li 
Oq 
SHaybler 
reaktivi 
Fosforvolramli 
k-ta 
H
3
PO
4
12WO
3
2H
2
O 
Kis-li 
Oq 
10% tanin 
reaktivi 
Kis-li 
Sar\ish 
1% pikrin 
kislota 
Kis-li 
Sariq 
5% platina 
xlorid 
H
2
PtCl
6
Kis-li 
Oq 
5% sulema 
HgCl
2
Kis-li 
Oq 
5% oltin 
xloridi 
AuCl
4
4H
2
O 
Kis-li 
Oq 
Alkaloidlarni aniqlashdagi rangli reaksiyalarda kons, sulfat, nitrat, xlorid va 
boshqa kislotalar, formalin, turli oksidlovchi (
K
2
Sr
2
O
7,
KClO
4
, H
2
O
2
), ishqorlar va 
boshqalar, xamda ishqorlar aralashmalari reaktiv sifatida ishlatiladi. 
Alkaloidlarning 
N
-oksid shakli sof (asos) va tuz xolidagi shaklidek reaksiyaga 
kirishmaganligi sababli alkaloidlarning 
N
-oksid shakli avval vodorod yordamida 
qaytarilib, so‗ngra analiz qilinadi.