Фитопрепаратлар кимёси ва технологияси фанидан

Alkaloidlarning kimyosi 
Alkaloidlarning strukturasini aniqlash juda qiyin va murakkab vazifa xisoblanadi. 
Bu vazifani xal qilishda organik kimyoning barcha analitik va sintetik usullaridan 
foydalaniladi. Bunda bir necha umumiy usullar bor. 
Xalqa ochilishi reaksiyasi. 
Bunga asosan Gofman reaksiyasi qilinadi. Gofman to‗rtlamchi qizdirilganda suv, 
uchlamchi amin va tuyinmagan uglevodorod xosil qilib parchalanishini topdi. 
(C
2
H
5
)
4
- N-OH (C
2
H
5
)
3
- N CH
2
q CH
2 
H
2
O 
Alkaloidlarni
o‗rganishda
ular
ko‗pincha
metil
gruppa
tutuvchi
uchlamchi
asos
bo‗lganligi
uchun
dissotsiyalash
reaksiyasi
muximdir
. 
Bu reaksiya xar xil usulda olib 
borilishi mumkin. SHundan asosiylari quyidagilar. 
1. Bromsian ta‘siri. Ba‘zi xolatlarda V
r
S
N
ta‘sirida uchlamchi asosda xalqa emas, 
metil gruppa bilan azot o‗rtasidagi bo\ uziladi. 
2. Yodgidratni quruq xaydash 
3. Asosga gipoxloridlar ta‘siri. Avval xloramin, keyin ikkilamchi amin bo‗ladi. 
4. Asosning permanganat bilan oksidlanishi 
Alkaloidlarning asosligi qanchalik alifatik radikali ko‗p bo‗lsa, asoslik xossalari 
xam kuchayadi. 
NH
2
CH
3
, NH(CH
3
)
2
, N(CH
3
)
3
, C
6
H
5
- asosligi ko‗payyadi. 
NH
2
C
6
H
5
, NH(C
6
H
5
)
2
, N(C
6
H
5
)
3
, C
6
H
5
- asosligi kamayadi. 
Strukturaning o‗zgarishi bo‗yicha asoslik xossalari xam o‗zgaradi. 
 
Alkaloidlar va tarkibida alkaloid saqlovchi 
maxsulotlar tasnifi 
Tarkibida alkaloidlar bo‗lgan o‗simliklarni sinflarga bo‗lishda uni tarkibidagi 
alkaloidning uglerod azotli skletining tuzilishi asos qilib olingan. SHunga ko‗ra dorivor 
vosita sifatida ishlatiladigan alkaloidlar va uning o‗z tarkibida saqlovchi dorivor 
maxsulotlar quyidagi sinflarga bo‗linadi. 
1. Ochiq zanjirli (atsiklik) va azot yon zanjirda bo‗lgan alkaloidlardir. Atsiklik 
alkaloidlarga sferofizin, azot yon zanjirda bo‗lgan alkaloidlarga efedrin, kapsaitsin, 
kolxitsin va boshqa alkaloidlar kiradi.
1 2 3
S
6
N
5
- SN - SN - SN
3
| | 
ON NHCH
3
2
. Pirrolidin unumlari bo‗lgan alkaloidlar. Pirrolidinning oddiy unumlariga gigrin, 
kuskgigrin va boshqa alkaloidlar kiradi. 
3. Pirrolizidin - geliotridin (pirrolidinning ikki molekulasini azot orqali jipslangan 
birikmasi) unumi bo‗lgan alkaloiddir. Pirrolizidin unumiga platifillin, sarratsin, 
trixodesmin va boshqa alkaloidlar kiradi. 
4. Piridin va piperidin unumlariga koniin, lobelin, nikotin, anabazin, pelterin va 
boshqa alkaloidlar kiradi. 

---

5. Tropan unumi (piperidin bilan pirrolidinni azot orqali jipslangan birikmasi) 
bo‗lgan alkaloididir. Tropan unumiga atropin, giossiamin, skopolamin, kokain va boshqa 
alkaloidlar kiradi. Sekurinin alkaloidi xam piperidin bilan pirrolidinni jipslangan 
birikmasining unumiga (lekin tropan unumi emas) kiradi. 
6. Xinolizidin (piperidinni ikki molekulasini yoki piperidin va piridinni azot orqali 
jipslangan birikmasi) unumlari bo‗lgan alkaloidlardir. Xinolizidin unumlariga paxikarpin, 
sitizin, termopsin, nufaridin va boshqa lupinan alkaloidlar kiradi. 
7. Xinolin unumlari bo‗lgan alkaloidlar. Xinolin unumlariga xinin, sinxoxin, 
exinoksin va boshqa alkaloidlar kiradi. 
8. Akridin unumlari bo‗lgan alkaloidlar. Akridin unumiga rutadoshlar oilasiga 
mansub ba‘zi tropik o‗simliklarning alkaloidlari kiradi. Bu gurux alkaloidlar tabiatda kam 
tarqalgan. 
9. Izoxinolin unumlari bo‗lgan alkaloidlar. Bu gurux alkaloidlar o‗simliklar 
dunyosida keng tarqalgan. Ularga izoxinolinni oddiy unumlari (salsolin, salsolidin va 
boshqalar), benzilizoxinolin (papaverin, narkotin va boshqalar), finantrenizoxinolin 
(morfin, kodein, tebain va boshqalar), xamda izoxinolinning ikki molekulasini birlashgan 
birikmasi - dezoxinolin (berberin tipidagi alkaloidlar) unumlari bo‗lgan alkaloidlar kiradi. 
10
. Indol unumlari bo‗lgan alkaloidlar. Indol unumiga strixnin, drutsin, rezerpin, 
aymalin, serpentin, fizostigmin, garmin, brevikollin, vinkamin, vinblastin, shoxkuya 
o‗simligining alkaloidlari va boshqa alkaloidlar kiradi. Bu gurux alkaloidlar xam 
o‗simliklar dunyosida ancha keng tarqalgan. 
11. Imidazol unumlari bo‗lgan alkaloidlar. Imidazol unumlariga telokarpin va 
boshqa alkaloidlar kiradi. 
12. Xinazolin unumlari bo‗lgan alkaloidlar. Xinazolin unumlariga febrifugin, 
izofebrifugin, peganin va boshqa alkaloidlar kiradi.
13. Purin unumlari bo‗lgan alkaloidlar. Purin unumlariga kofein, teobromin, 
teofillin va boshqa alkaloidlar kiradi. 
14. Diterpen unumlari bo‗lgan alkaloidlar. Diterpen unumlariga elatin, delsimen, 
sistillikakonitin, akanitin, zongorin va boshqa alkaloidlar kiradi. 
15. 
Siklopentanopergidrofenantren 
unumlari 
bo‗lgan 
alkaloidlar 
(steorid 
alkaloidlar). Steroid alkaloidlarga salasonin, solanin, chakonin, psevdopervin, beratrozin 
va boshqalar kiradi.