Фанидан маъруза матни

 
7.3-расм. Тоғ дарѐларининг бир нечта участкаларга бўлиниш схемаси.
Тоғли участкада кисқа оралиқда дарѐ бошланади, тезлик энг катта қийматга эга бўлади. 
(
кр
). Кейин водий зонаси дарѐ учун бошланиб, сув кўпгина ифлосликларга эга бўлади ва 
қиялик 0,001÷0,006 га тенг, лекин ҳали критик қияликка яқин бўлади. Водий участкасида дарѐ бир 
неча ирмоқларга, дарѐчаларга бўлиниши, ўзани мустаҳкам бўлмаса оролчалар, емирилиш зоналари 
ҳосил бўлиши мумкин. 
Тоғ дарѐси таъминланиши ер усти суви орқали, катта қиялик ва тошқинликлар ҳисобига 
кўпаяди. Ностационар режимда оқим тулқинлари вужудга келиб тезлик 
кр
бўлади, айрим 
ҳолларда оқим тезлиги оқим тўлқини тезлигидан катта бўлиши мумкин. Ўзан эса катта ғадир-
будурликка эга. 
Дарѐлар бир неча оқимларга ажралганда сувнинг оқим кинематикасига эътибор бериш 
лозим (7.4-расм). Қайси оқимда кўндаланг циркуляция кучли бўлса, чуқурликдаги чўкиндилар 
шунчалик шу оралиқда ўтади. Бунда асосий ўзандан ажралган дарѐча бурчаги ва сарфлари нисбати 
муҳим ҳисобланади, чунки оқимнинг эгриланиши дарѐчага яқинлашганда четки оқимлар 
йўналиши билан, яъни оқимни бўлувчи, аниқланади. Яна бир асосий омил дарѐчалар ажралиш 
бурчаги нисбатига ҳам боғлиқ. Бу эса деривацион каналларга чуқурлашган қияликда сув 
келтирувчи ўзанга
уринма йўналишида сувда сузувчи жисмларни каналга ўтишини камайтириб 
бажарилади.
 
 
7.4-расм. Дарѐ юзасидаги ва чуқурлигидаги оқим кўриниши. 
 
Гидрологик прогнозлар 
Сув объектларида бўладиган гидрологик ҳодисаларни сон жиҳатидан илмий асосда олдин 
айтишга 
гидрологик прогноз
дейилади.
 
Сувдан фойдаланувчи халқ хўжалигининг ҳамма соҳалари гидрологик прогнозга эҳтиѐж 
сезади. Шу прогноз асосида суғориш ерлари, экинзорлар, сув транспорти ишини режалаштириш 
гидротехник иншоотлар қурилиши ва эксплуатацияси, сув билан таъминлаш масалалари ҳал 
қилинади. 
Гидроэнергетикада эса аниқ прогноз сув оқими энергиясидан фойдаланиш ва электр 
энергияси ишлаб чиқаришни яхшилаш имконини беради. 

---

Тошқин сувли давр ва сув босиши, муз ҳосил бўлиши ва бошқа хавфли ҳодисаларнинг 
гидрологик прогнози, олдиндан эҳтиѐт чораларини кўриб, зарарни камайтириш ва бошқа 
фавқулодда ҳодисаларнинг олдини олиш имконини беради. 
Гидрологик катталиклар жуда ҳам ўзгарувчан бўлганлиги туфайли прогнозлар уларнинг 
пайдо бўлиш эҳтимоли даражасида берилади. 
Олдиндан айтиш белгисига кўра прогнозлар қисқа муддатли (15 суткагача) ва узоқ 
муддатли (бир неча ой ва йилларга) бўлинади. 
Айтиладиган элемент характерига кўра гидрологик прогнозлар сув хўжалигига (сув 
миқдори, максимал сув сатҳи ва сарфи), муз ҳосил бўлишига тегишли бўлиши мумкин. 
Белгиланган мақсадига кўра прогнозлар гидроэнергетикага, суғориш тизимига, балиқчилик 
хўжалигига ва бошқа соҳаларга бўлинади. 
Гидрометцентр тузадиган асосий гидрологик прогнозлар доимо чикариб турилади, яъни: 
1.
Мавсумий, квартал, ойлик прогнозлар; 
2.
Тоғ дарѐлари суви миқдори - суғориладиган ерлар учун; 
3.
Узоқ муддатга мўлжалланган дарѐ максимал сув прогнози; 
4.
Тошқин сувли даврдаги қисқа муддатли прогнозлар, сув ҳавзасига оқиб келадиган йил 
бўйида сув миқдори прогнози; 
5.
Дарѐларнинг музлашига қисқа ва узоқ муддатли прогнозлар. Агар сув омборидаги сув 
миқдори циклидан прогноз айтилиши кичик бўлса, унда бу прогноз ѐрдамчи ролини 
бажаради. 
Демак, бу прогноз сув омбори режимини узоқ муддатга оптималлаш учун етарсиз бўлади. 
Бундай ҳолларда оптимал режим учун тўғридан-тўғри гидрологик кузатиш натижаларидан 
фойдаланилади. 
Булардан ташқари ҳозирги ишлаб чиқилган ўта узоқ муддатли йиллик сув миқдори 
прогнози бир неча йил олдиндан гидрологик ҳодисаларни билиш имконини беради. 
Бу прогнозларни Гидрометеорология Давлат қўмитаси ҳеч кимга бермайди, декин халқ 
хўжалиги учун бу прогнозлар катта фойда келтириши мумкин эди. 
Прогноз аниқлигини баҳолаш учун қуйидаги формуладан фойдаланилади: 
2
'
1
бу ерда ΄ - ўртача квадратик прогноз хатолиги; - айрим давр учун прогноз сифатини билдирувчи 
стандарт парметр. 
Ҳозирда прогноз учун математик алгоритмлар ва физик моделлар яратилиб, прогноз 
ўзгариши ҳар хил табиий шароитларда текширилмоқда. 
1. Охирги катталиги бўйича прогноз - «эртага худди бугунгидек» принципига асосланган 
бўлиб, аниқлиги жуда пастдир (хатолик дисперсияси - текширилаѐтган катталиклар иккиланган 
дисперсиясига яқинлашаѐтир). 
2. Математик кутиш бўйича прогноз - ҳар қандай вақтда ўртача катталик пронози қаралади. 
Бунда хатолик дисперсияси гидрологик катталик дисперсияга тенг. 
3. Корреляция функцияси асосидаги прогноз - текширилаѐтган ҳодиса тарихига, ўртача 
қийматига ва унинг корреляция функциясига боғланиб амалга оширилади. 
Прогноз вақтининг ўсиши билан математик кутиш прогнозига яқинлашган прогнозга эга 
бўлинади. Агар ҳодиса тарихидан 2 ѐки 3 та нуқталар олинса автокорреляция функцияси прогнози 
янада аниқроқ бажарилади. 
Масалан: сув сатҳи ошиши прогнозини қуйидаги тенгламадан топиш мумкин (баҳорги 
тошқинлар учун): 
d
x
c
t
b
h
d
Н
кор
тах
. 
бунда 
а, b, c, d 
- олдинги кузатиш натижасидан олинадиган параметрлар; 
h
кор
- қор қатламининг 
ўртача баландлиги; 
t
- қиш ойлари учун ўртача ойлик ҳароратлар йиғиндиси; 
Х
- кузги 
ѐғингарчилик миқдори.