Фанидан маъруза матни

Геодезик изланишлар 
Геодезик изланишларга (ГИ) қуйидагилар киради: 
1.Майдон ва йўлларнинг тапографо-геодезик изланишлари; 
2.Иншоотларни мухандис-геодезик жиҳатдан лойиҳалаш; 
3.Геодезик қурилиш ишлари; 
4.Технологик жиҳозларни ва конструкцияларни геодезик текшириш; 
5.Иншоотлар деформациясини назорат қилиш. 
Ҳар бир бўлимда қилинадиган ишлар мухандис-қурилиш ишларида бир-бирлари билан 
узвий боғланган бўлиб, фақат ҳал қилинадиган масалалари ва ўлчаш аниқликлари билан бир-
бирларидан ажралиб туради. 
Бу ишлар бир мақсадга қаратилган бўлади, яъни юқори мустаҳкамликка эга бўлган, 
чидамли, сифатли иншоотларни барпо этиш ва ишлатишдир. 
Геодезик ўлчаш усуллари ва асбоблари
Теодолит-горизонтал ва вертикал бурчакларни ўлчаш ҳамда топографо-геодезик ва 
маркшейдер суратга олишда, қурилиш ишларида йўналишларни аниқлаш ва бошқалар учун 
мўлжалланган геодезик асбоб ҳисобланади. Градуслар ва ундан кичикроқ бўлинмаларга бўлинган 
горизонтал ва вертикал доиралар теодолит асосини ташкил этади. Кўпинча теодолит турли 
мосламалар (риентир-буссоль, визир маркалар, узоқликни ўлчовчи оптик учлик ва бошқалар) 
билан таъминланади. Теодолитлар махсус вазифасига кўра (геодезик, кончилик, қурилиш, 
артиллерия ва бошқалар), лимб ўлчамларига кўра: (катта, ўртача, кичик), лимбни тагликка 
бириктириш усулига кўра (оддий, қайтарма ва буриладиган лимбли), тайѐрланадиган материалига 
кўра (металл ва оптик) хилларга бўлинади. Россияда оптик ТО-5 теодолити ишлаб чиқарилади. 
Унинг горизонтал бурчакларни ўлчашдаги ўртача квадратик хатолиги 0,5% дан (юқори 
аниқликдаги теодолит) 30% гача (техника теодолити). 
Тензодатчик (дат.tepsus - зўриққан, тарангланган ва датчик)-қаттиқ жисмларнинг 
деформацияланишини электр сигналларига айлантириб берадиган қурилма; электр тензометрнинг 
таркибий қисми. Қаршилик тензодатчик (тензорезистор)нинг иши металл сим (ѐки фольга-зар 
қоғоз) нинг деформацияланганда (чўзилган ѐки сиқилганда) ўз электр қаршилигини ўзгартириш 
хоссасига асосланган. Тузилиш жиҳатдан қаршилик тензодатчиги сим (константан, никель ва 
молибден асосидаги қотишмалар, легирланган нихром ва бошқалар) ѐки фольга (баъзан, ярим 

---

ўтказгичлар) панжарасидан иборат бўлиб, синалаѐтган деталь сиртига елимлаб ѐпиштирилади 
(юқори ҳароратда пайвандланади). 
Елимлаб ѐпиштирилмайдиган тензодатчиклар ҳам бор. Уларнинг афзаллиги: кўндаланг 
тензосезгирлиги йўқлиги ва гистерезиси кичиклиги. 
Тензометр (лат.tepsus-зўриққан, тарангланган ва метр-ўлчаш) (8.1-расм) - машиналар, 
конструкциялар ва сув иншоотлари деталларидаги, шунингдек, материалларни механиқ синашдаги 
деформацияларнинг тарқалишини текширишда ишлатиладиган ўлчов асбоби. Ўлчанадиган 
катталикларни қайд қилиш ва ҳисоблаш учун қулай бўладиган ҳолга келтириш усулига қараб 
тензометрнинг механиқ ва электр хиллари бор. Турли тизимдаги механиқ тензометрлар ҳисоблаш 
ва қайд қилиш қурилмалари бўлган ричаглар комбинациясидан иборат (8.1-расм); асосан, эластик 
материалларнинг мустаҳкамлик характеристикаларини аниқлаш учун ишлатилади. Электр 
тензометрлар мураккаб шароитлар (агрессив муҳитлар, паст ва юқори ҳарорат ҳамда босим ва 
бошқаларда) статик ва динамик деформацияларни олисдан туриб ўлчашга имкон беради.