Фанидан маъруза матни

 
Дарѐларнинг қишки режими
 

---

Ҳаво ҳарорати 0°С гача пасайганда, дарѐлар қишки режим фазасига ўтади. Бу режимнинг 
давом этиши минус ҳарорат кузатилгандан бошланади, яъни дарѐда муз ҳосил бўлишидан, то 
баҳорги сув кўпайиши бошланиб, дарѐларнинг музлардан тозаланишигача даврни ўз ичига олади. 
Қишки режимда учта фаза учрайди: музланиш; муз билан бутунлай қопланиш; музнинг 
эриши. 
Айрим дарѐларда қишки режимда муз қопланмаган участкалар ҳам учрайди, бунинг сабаби 
шу участкаларда сув катта қийматга эга бўлади. 
Муз қатлами амалий ҳисобларда эмпирик формуладан топилади: 
сут
i
t
h
2
, 
бунда 
сут
t
- манфий ўртача суткалик ҳароратлар йиғиндиси. 
Агар ўртача ойлик ҳарорат ҳисоблашда олинадиган бўлса, у қуйидагича топилади: 
1
5
ой
i
t
h
. 
Сувнинг лойқалиги ва рангига боғлиқ равишда 1 м чуқурлигида 1÷30%, 5 м чуқурлигида 
эса 0÷5% га тенг қуѐш энергияси нури юза қисмидан ўтади.
Дарѐларнинг муз ѐки қор билан қопланиши иссиқлик алмашинувича ўз таъсирини 
ўтказади. Бунда сув атмосфера билан иссиқлик алмашинуви жараѐнини пасайтиради ва қуѐш 
энергияси сувнинг чуқур қисмига ўтиши тўхтайди. 
Дарѐларнинг турбулент характерли оқими сувнинг массаси аралашувига олиб келиб, 
ҳаракат кесими бўйича ҳароратни бир хил катталикда бўлишига шароит яратади. Ҳаракат кесими 
нуқталарида ҳарорат фарқланишини ўта сезгир термометрлар билан аниқлаш мумкин. 
Дарѐларда ҳарорат ўзгариши суткалик ва йиллик даврларга ажратилиши мумкин. Суткалик 
ҳарорат ўзгариши дарѐ суви миқдорига қараб, яъни суви кўп дарѐларда суткалик амплитуда 
камроқ. Бундан ташқари географик кенгликка боғлиқ ҳарорат амплитудасини кузатилиши мумкин. 
Масалан, Яна, Печора, Мезень дарѐларида Сирдарѐ ва Амударѐга нисбатан суткалик амплитуда 
камроқ. 
Йиллик ҳарорат амплитудаси амалда 0°С қилиб қабул қилинади. Қишки ойларда сув юзаси 
муз билан қопланиб атмосферага алоқаси кузатилмайди. Ҳаво ҳарорати ошиши билан сув 
ҳарорати тезда кўтарилиб, июль-август ойларида максимум катталикка эга бўлади. Ёзнинг 
иккинчи ярмида ҳарорат пасайиши секинлик билан амалга ошади. 
Катта узунликка эга дарѐларда ҳарорат ўзгариши узунлик бўйича климатик (иқлимий) 
шароитга ва дарѐ суви таъминига боғлиқ равишда кузатилади. 
Масалан, муздан таъминланадиган дарѐларда унга оқиб келадиган сув ҳароратига боғлиқ 
ҳолда, манбадан узоқлашган сари иқлимий шароитга қараб ўзагради.