Фанидан маъруза матни

 
Дарѐ ўзани ўзгариш жараѐнлари. Текислик дарѐлари ўзанининг шаклланиши 
Дарѐ ўзани деб
- унинг водийси сув оқими ҳосил бўладиган паст участкасига айтилади. Сув 
миқдори ҳосил бўлиши вақтида ўзгаргани учун дарѐ ўзани ҳам ўзгариб туради. Қишки суви кам 
даврларда оқим кичик ўзан орқали амалга ошади. Суви кўп даврларда дарѐ ўзани ва лойқа қисми 
бутунлай сув тагида қолади ва 
катта ўзан
дейилади (7.1-расм).
 
 
7.1-расм. Дарѐ ўзанининг умумий кўриниш схемаси. 
 

---

Дарѐ ўзани тузилишига кўра ювилиши ва тўлиб қолиш жараѐнига учраб туради. Пойма 
қисми эса ўсимлик билан қопланиб, фақат тошқин сув сатҳи кузатилганда сув тагида қолиши 
мумкин. 
Текислик дарѐлари ўзани эгри чизиқли кўринишда учрайди. Бунга сабаб, унинг қирғоқлари 
сув таъсирида емирилиши ва беқарор-циркуляцион характердаги оқим ҳисобига сув 
йўналишининг ўзгаришидир. Бундан ташқари дарѐ ўзани эгриланиши ва силжиши ҳам кузатилади. 
Текислик дарѐларида саѐз ва чуқур участкалар сув оқимида кўп учрайди (7.2-расм). 
7.2-расм. Текислик дарѐларидаги саѐз ва чуқур участкалар. 
Чуқур участкалардан ювиб кетилган материал саѐзликлар ҳосил бўлишига олиб келади. Бу 
дарѐ ўзгариши жараѐнига А.И.Лошевский, К.И.Россинский, И.А.Кузьмин, А.М.Мухамедов каби 
олимлар ўз илмий ишларини бағишлаганлар. Шуниси характерлики, оқим йўналишида учрайдиган 
ҳар хил макроформалар ҳаракатланиш тезлиги текислик дарѐлари учун 50 100 м/йил га тенг. 
Дарѐ ўзанининг ўзгариш жараѐнидан деформация ҳолати ҳам характерлидир: ўзан 
кенгайиши, ўзан торайиши ва ўзгарувчан формаси. 
Ўзан формасининг ҳосил бўлишида ҳеч қандай чекланиш қирғоқлар емирилишига ҳалақит 
бермаса эркин меандр ҳолати кузатилади. Бу ҳолда дарѐ туби белгиси йил давомида 3÷5 мет ргача 
ўзгариши мумкин. Эркин меандр кузатилганда дарѐ бир неча тармоққа бўлиниб кетса, у 
секинлашади. Бундай жараѐн бизнинг Амударѐда айниқса сезиларлидир.