Фалсафий тафаккур эволюцияси. Қадимги давр, ўрта асрлар, уйғониш даври фалсафаси

Абу Наср Форобий (870-950)

• Асосий асарлари:
• “Китоб-ул хуруф”,
• “Фозил одамлар шаҳри”
• “Фан ва санъатнинг
• ўзига хос хусусиятлари»

• Таълимоти:

• Назарий (мантиқ, фалсафа,
• табиий фанлар) ва
• амалий (ахлоқ, сиёсат)
• фанларни фарқлаган

• Фалсафа инсонга борлиқнинг
• моҳиятини тушуниш имконини беради.
• Борлиқ «ягона» ва айни вақтда
• «кўп»дир. Борлиқнинг мазкур ҳолати
• эманация, яъни «ягона» муҳитдан
• борлиқнинг турли муҳитлари
• келиб чиқиши маҳсулидир

• Форобий борлиқнинг биринчи сабаби
• ва ҳаракат манбаи сифатида
• Худо мавжуд деб ҳисоблаган
• бўлса-да, унинг фалсафаси
• билиш ва борлиқнинг мураккаб
• масалаларини ечишга
• интилиш билан тавсифланади.

• Файласуф борлиқнинг ҳолатларини, унинг
• шаклларини: оддий элементлар – ҳаво, олов, ер, сувни;
• шунингдек минераллар, ўсимликлар, ҳайвонлар, инсон ва осмон
• жисмларини синчиклаб ўрганади.

• Форобий гносеологияси

• Табиат инсондан ташқарида
• ва унга боғлиқ бўлмаган
• ҳолда мавжуд

• Объект субъектга
• қадар мавжуд бўлган

• Сезиладиган нарсалар
• сезгилардан олдин пайдо бўлганидек,
• билиш мумкин бўлган
• нарсалар ҳам билишдан
• олдин пайдо бўлган

• Инсон билимларни ташқи дунёдаги
• ҳодисаларни билиш жараёнида ўзлаштиради.
• Бу жараён сезиш, идрок этиш,
• хотира, тасаввур қилиш ва
• энг муҳими – мантиқий мулоҳаза
• юритиш, тафаккур каби
• усулларни қамраб олади

• Билиш – бу билишдан билимга, сабабни билишдан оқибатни билишга, ҳодисани билишдан моҳиятни билишга элтувчи йўл

• Инсон пайдо бўлганидан сўнг, аввало
• «озиқлантирувчи куч» пайдо бўлади,
• унинг ёрдамида озиқланиш
• жараёни юз беради. Сўнгра
• сезги органлари пайдо бўлади,
• улар инсонга сезиш, тасаввур
• қилиш қобилият ва хотирани
• беради. Шундан кейингина инсон
• «орзу кучи» ёрдамида билим
• ва ҳунарларни ўзлаштиради,
• фойдали нарсаларни фойдасиз
• нарсалардан фарқлайди,
• ўз хулқ-атворини тартибга солади.

• Форобий гносеологияси

• Форобий инсон руҳининг
• бир танадан
• бошқа танага ўтишини
• қатъиян рад этади
• ва руҳ ҳам, тана каби
• субстанцияларнинг
• индивидуал бирлигидан
• иборат, деб ҳисоблайди.

• Айрим нарсалар бирламчи,
• мавжуд тушунчалар
• ва ғоялар – иккиламчидир
• ва улар ақлда муайян
• нарсаларнинг мавҳумлашиши
• натижасида пайдо бўлади

• Универсалиялар мавжуд
• бўлгани учун ҳам умумий
• тушунчалар мавжуддир

• Билишнинг физиклар фойдаланувчи биринчи йўли сезишдан бошланиши лозим, чунки тана сезгига яқинроқдир. Бу ҳол сезгилар муайян нарсаларни акс эттириши билан изоҳланади. Нарсалар сезги органларида акс этгач, жисмни ва унинг юзаси, чизиқлари ва нуқталарини мавхум ўрганишга ўтиши лозим. Математиклар жисмнинг у ёки бу жиҳатларини теранроқ билиш учун фойдаланувчи билишнинг иккинчи йўли мавҳумлаштиришдан бошланиши даркор. Билишни мавхум нуқтадан бошлаган ақл муайян жисм бўйлаб ҳаракатлана бошлайди, мавхум чизиқ, юза, жисмни англайди ва сўнгра муайян жисмни тушуниб етади.

• Абу Райҳон Беруний

• Табиат ва унинг объектив қонунлари
• мавжудлигига шубҳа қилмаган.
• Табиат муттасил ўзгариш
• ва ривожланишда бўлади,
• материя нарсалар шаклини
• ўзи яратади ва ўзгартиради,
• жон (тафаккур, маънавий
• ҳодисалар) тананинг
• муҳим хоссасидир, деб ҳисоблайди.

• Тажриба, эксперимент борлиқни
• билиш усулларидан бири

• Тажрибада олинган билим
• айрим меъёрларга мувофиқ
• ишончли билимдир

• Кузатувчи кузатилаётган ҳодисани
• у юз бераётган жойда идрок этади.
• Бинобарин, кузатиш у ёки бу
• ҳодисани унинг муайян кўринишида
• қайд этади. Кузатишларнинг
• эски маълумотлари объектнинг
• ҳақиқий кўрсаткичини анча бузиб
• ифодалаши мумкин.

• Беруний Шарқда астрономия
• кузатиш асбобларини яратиш
• техникасининг вужудга келиши
• ва ривожланиши тарихида
• етакчи ўринлардан
• бирини эгаллайди

• Асарлари:
• “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар”,
• “Ҳиндистон”, “Минералогия”

• Ибн Сино (980 – 1037)

• Асарлари:
• «Тиб қонунлари»,
• «Билим китоби»,
• “Донишнома”,
• “Хай ибн Якзон”

• Табиат азалий ва абадийдир,
• унинг қонунлари ўз-ўзидан ўзгармайди
• ва инсон уларни англаб етишга
• қодир, жон тана фаолияти
• билан белгиланади ва
• унинг индивидуал умрбоқийлиги
• мумкин эмас

• Таълимоти:

• Ибн Сино моддий дунё
• предметларини сезгилар
• манбаи деб ҳисоблаб,
• уларнинг объектив табиатини
• ташқи моддий дунё инъикоси
• сифатида ёритади

• Сезги материянинг
• хоссалари ва олий
• шаклларидан бири

• Ибн Сино кўриш ҳақидаги таълимотни ишлаб чиқди. Кўриш жараёнини тушунтирар экан, у айни вақтда Платоннинг бу борадаги таълимоти асоссиз эканлигини кўрсатади. Ибн Сино ёруғликни кўришнинг асосий воситаси сифатида алоҳида қайд этади