Фалсафа қисқача изоҳли луғат

135
Замон ва макон
ган кучдир, деган анимистик тасаввурлар пайдо бўлган. Қа-;шмги Ҳиндистондаги метемпсихоз (жоннинг кўчиши) \ақидаги таълимот, Юнонистондаги пифагорчилар концеп-ииялари ана шундай анимистик тасаввурларга асосланган. Ҳиндистондаги ведаларга таянадиган фалсафий таълимот-ларда жон уўғрисидаги тасаввурлар, бошланғич субъектив маънавий асос-атмана ёки живалар ҳақидаги қарашлар би-лан узвий боғлиқ ҳолда шаклланган.
Дастлабки юнон натурфалсафасида гилозоизм — барча мавжудотлар, бутун Коинот жонга эга, деган ғоя мустаҳкам ўрин эгаллаган. Платон (Афлотун) ва неоплатониклар таъ-лимотида дунёвий жон, борлиқнинг умумий тамойиллари-•-дан бири сифатида ифодаланади. Аристотель (Арасту) жонни тирик мавжудотлар танасидан ажратиб бўлмайдиган, фаол бошлангич асос (шакл, энтелехия) деб билди.
Ўрта асрлар Рарб ва Шарқ диний-ортодоксал ва фалса-фий таълимотларида жон, худо томонидан яратилган ўлмас маънавий асос сифатида кўрсатилади. Ибн Рушд таълимоти-да унинг пантеистик қарашлари таъсирида жон бироз бош-қачароқ, яъни ягона маънавий субстанциянинг индивидуал шаклда намоён бўлиши тарзида талқин қилинади.
Янги давр фалсафасида жон инсоннинг ички оламини акс эггирувчи тушунча сифатида ишлатилади. Декарт тан ва жонни иккита, бир-биридан мустақил бўлган субстанция деб асослайди. Декартдан кейин жон ва тана ўртасидаги му-носабат психофизик масала сифатида тадқиқ қилина бош-ланди. Лейбниц жонни ёпиқ субстанция — монада, Кант -инсон тажрибасидан ташқарида мавжуд бўлган трансиенден-тал гоялар тарзида тасаввур қилди. XIX аср ўртачаридан бош-лаб, янги шаклланган экспериментал психологияда жон ту-шунчаси ўз ўрнини психика тушунчасига бўшатиб берди.
Ҳозирги пайтда жон масаласи психоанализ фалсафасида, шунингдек, диний-фалсафий тизимларда кенг муҳокама қилинмоқда.
М. Шарипов
ЗАМОН ВА МАКОН -- олам мавжудлигининг асосий шакллари. Бунда фалсафани аввало, з. ва м. реал нарсаларми еки улар фақат инсон онгида мавжуд бўлган соф мавҳум-ликлардан иборатми, деган масалалар қизиқтиради.
Баъзи файласуфлар з. ва м.нинг объектив табиатини қабул қилмайдилар, уларни индивидуал онгнинг мазмунига қарам қилиб қуядилар (Беркли, Юм, Мах), уларни ҳиссий мушо-ҳаданинг априор шакллари (Кант) ёки Мутлақ руҳнинг категориялари деб (Гегель) қарайдилар. Бошқалар эса з. ва
137