Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Зарурйят
м.нинг объектив табиатини таъкқдлаб, замон ва макондан ташқарида реаллик бўлишини инкор этадилар. 3. ва м. мате-риядан ажралмасдир. Уларнинг универсаллиги ва ялпи уму-мийлиги ана шунда намоен бўлади. М. уч ўлчовлидир. 3. битта ва фақат битгагина ўлчовга эгадир. М. бир вақгда мавжуд бўлган объектларнинг жойлашиш тартибини ифодалайди. 3. эса бир-бирини алмаштириб турадиган ҳодисалар мавжудли-ги изчиллигини акс эттиради. 3. орқага қайтмайди, яъни хар қандай моддий жараён бир томонга — ўтмишдан келажакка қараб ривожланади. 3. ва м. моддий жараёнларга боғлиқ бўлма-ган ҳолда, бир-биридан алоҳида, мустақил моҳиятлар сифа-тида мавжуддир деб даъво қилувчи концепция асоссиздир.
XVII—XIX асрлардаги табиатшунослик млмида з. ва м.нинг объективлиги тан олинган ҳолда, уларни бир-биридан аж-ралган ва материя билан қаракатга мутлақо борлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд бўлган (Ньютон) мустақил бир нарса деб қарар-ди. Қадимги замон натурфайласуфларнинг (Демокрит, Эпи-кур) атомистик қарашларига мувофиқ, табиатшунослар то XX асрга қадар, м.ни бўшлиқ билан бир хил кўрсатиб кел-дилар, уни Мутлақ, ҳамиша ҳамма жойда бир хилда ва ҳара-катсиз туради деб қисобладилар. З.га эса бир маромда ўтиб борадиган нарса сифатида қарадилар. Замонавий физика, м.ни жисмлар тўпланадиган бўш жой ва з.ни бутун, бениҳоя чек-сиз, Коинот учун ягона деб қаровчи эски тасаввурларни улоқтириб ташлади. Эйнштейн нисбийлик назариясининг энг асосий хулосаси шундан иборатки, у з. ва м., ўз-ўзича, мате-риядан ажралган ҳолда, мавжуд бўлмасдан, балки улар бир-бири билан универсал алоқадорликда бўлиб, бу алоқадор-ликда улар ўз мустақилликларини йўқотишларини ва улар-нинг ягона, бўлинмас замон-маконнинг нисбий томонлари сифатида бирликда юз беришларини асослаб берди. Замон ўтиши билан жисмлар кўлами мазкур жисмларнинг ҳаракат тезлигига борлиқ бўлиб қолади. Тўрт ўлчовли континиумнинг тузилиши ёки геометрик хоссалари (макон ва замон) модда массасининг тўпланишига ва уларни вужудга келтирадиган тортилиш майдонига қараб, ўзгариб туради. М. ва з.нинг за-монавий назариясини яратишда Лобачевский, Риман, Эйн-штейннинг гоялари катта аҳамият касб этди.