|
Sirt. Turkiy o'zakdan iborat tushuncha bo'lib, o'zbek xalq tabiiy geografik terminidir. Sirt atamasi tashqarida, orqa qismida degan mazmun beradi. Ular asosan nadviglarning orqa qismini tashkil etadi. SHu boisdan sirt deganda Tyansharn tog'larida 3500-4000 m balandlikda joylashgan usti tekis, bilinar- bilinmas to'lqinsimon tarzda rivojlangan qiya maydonlarni tashkil etuvchi yalangliklar tushuniladi. Sirtlar tog'larning mezazoy erasida pasaygan va tekislangan, hamda keyinchalik qayta ko'tarilgan qoldiqlaridir. Hisor tizmasida sirtlar yuzasini yura davriga xos ohaktoshlar tashkil etganligi uchun o'ta kuchli karstlangan, katta maydonlarni karst daxanalari, vodiylari, o'bqonlari, g'orlar bilan qoplangan karrlangan dalalar tashkil etadi. Sirtlar bo'ylab qisman ali>p o'tloqlari rivojlangan holda iqlimi salqin, yozi qisqa, qishi davomli, seryog'in (800-1000 mm dan ziyod) ekanligini ko'ramiz. SHu boisdan sirtlardan yozgi o'tloqlar sifatida foydalaniladi.
rasm. Kolumbiya daryosidagi Oneonto darasi
Kanion - ispan tilida dara dega nmazmun beradi. O'zbek xalq tabiiy geografik terminlarida tangi deb ataladi. Kanonlar garchand o'zan eroziyasi tufayli shakllansadi, uning asosan tektonik harakatlar tufayli shakllangan yoriqlar chizig'i bo'ylab yuzaga keladi. Kanonlar O'zbekistonning Hisor, Zarafshon, Turkiston, Nurota, G'arbiy Tyanshan tog'larida tarqalgan relyef formalaridir. Tangilar ayrim joylarda kengligi 5-10m bo'lgan holda, chuqurligi 150-200 m, davomiyligi birnecha km larni tashkil etadi. Boysun tog'larida tor daralar ko'plab shakllangan bo'lib, Buzgalaxona nomi bilan ataladi.
Shahrisabz bilan Termiz oraligida, granit va porfirdan tuzilgan. Uzunligi qariyb 3 km, eni 12—20 m. Bu dara tojikcha Darbandi ohanin (yoki Darai ohanin — "Temir darvoza"), arabcha Bobulabvob yoki Bobulhadid (“Temir darvoza”), mo‘g‘ulcha Qahlug‘ ("Boburnoma"da) yoki Temir Qahlaqa (“Jome attavorix"da, xaalga(n) — “darvoza” so‘zining buzilgan shakli), o‘rta asrlarda turkiyda Temir qapig‘ deb ham atalgan. Bir vaqtlar bu dara temir darvoza bilan to‘silgan degan afsona ham bor. Hindiston bilan Samarqand orasidagi qadimgi karvon yo‘li ana shu daradan o‘tgan.
Mavzuga oid savol va topshiriqlar.
Tektonik harakatlar qanday shakllanadi ?
Yer yuzasida tektonik harakatlar eng faol hududlarga qaysi hududlar kiradi ?
Tektonik harakatlar natijasida qanday jarayonlar shakllanadi ?
Tektonik jarayonlar ta'sirida qanday relyef formalari hosil bo' ladi ?
O'zbekistonning qaysi qismida tektonik harakatlar ko'p kuzatiladi ?
Zilzila tasirida vujudga keladigan tabiiy geografik jarayonlar
Yer po'sti va yuqori mantiyada qatlamlarning to'satdan siljishi, yorilishi va sinishi natijasida hosil bo'ladigan zilzilalar ham relyef hosil qiluvchi muhim omil hisoblanadi. Yerning ichki qismidan sirtiga tomon yo'nalgan kuchlanish ta'sirida yer po'stining ayrim joylarida to'satdan yer silkinishiga zilzila deyiladi. Ma’lumki, har yili sayyoramizda 100000 dan ortiq yer silkinishlarini seysmik asboblar (seysmograflar) qayd etadi. Bulardan 100 tasi vayron qiluvchi fojia bo‘lib, imorat va inshootlarning buzilishiga, yer yuzasida yoriqlaming paydo bo‘lishiga, ming- minglab insonlar yostig‘ining qurishiga olib keladi.
Zilzilalar yer sharining tektonik jihatdan eng faol bo‘lgan tog‘ tizmalari joylashgan hududlarda ko‘proq bo‘ladi. Yer sharida sodir bo'ladigan zilzilalar asosan ikki yirik harakatchan mintaqaga to'g'ri keladi:
Tinch okeani mintaqasidagi zilzilalar barcha zilzilalarning 80 % ini tashkil etadi. Bu mintaqaga eng chuqur yer yorig'i o'tgan hududlar kiradi. Ushbu hududlardagi zilzilalarda giposentrning chuqurligi 700 km gacha boradi.
O'rta yer dengizi- Indoneziya mintaqasi. Ushbu mintaqaga barcha zilzilalarning 12 % i to'g'ri keladi.
Zilzila tufayli yer yuzidagi silkinishlar ballarda o‘lchanadi. Silkinishlar epitsentrda eng kuchli bo‘lib, undan uzoqlashgan sari kuchi pasaya boradi. Yer qa’ridagi tektonik, harakatlar faollashgan qismi va uning tevarak atrofida fizikaviy va kimyoviy jarayonlar ham faollashadi. Jumladan, tog‘ jinslarining zichligi, elektr o‘tkazuvchanligi, magnitik xossalari, elektromagnit to‘lqinlar tarqatish xususiyati, yer sathining vertikal va gorizontal holati kabilar o‘zgarishi mumkin. Mazkur hududlarda mavjud bo‘lgan burg‘i quduqlari orqali olinayotgan neft, gaz, suv miqdori keskin o‘zgarishi, yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi, mikroelementlar, gazlar miqdori ham o‘zgaradi. Ushbu sanab o‘tilganlar zilzila sodir bo‘lishi arafasida keskin va ko‘p miqdorda o‘zgarib, Zilzilaning darakchilari sifatida qaralishi mumkin. Ular Zilzilalarni oldindan aytib berish muammosini hal qilishda juda muhim ahamiyatga ega. Bu borada Yer sharining seysmik jihatdan faol bo‘lgan barcha hududlarida ko‘p yillik xalqaro va milliy dasturlar asosida to‘xtovsiz izlanishlar olib borilmoqda.
Bo'lib o'tgan kuchli zilzilalar yer yuzasiga katta ta'sir ko'rsatadi, kuchli tabiiy geografik jarayonlarning sodir bo'lishiga sababchi bo'ladi. Zilzilalar natijasida yer yuzasida uzun va kengyoriqlar hosil bo'ladi. Masalan, 1911 yilda Verniy (Almati) zilzilasi natijasida chuqurligi 3 metrli yoriqlar hosil bo'lgan. 1948 yilda Ashgabatda bo'lgan zilzila vaqtida uzunligi 100 metrgacha, eni 1 metrgacha yoriqlar keliv chiqqan.10
1966-y. 26-aprelda Toshkentda yuz bergan Zilziladan so‘ng O‘zbekiston FA tarkibida 1966-y. oktabr oyida Seysmologiya instituti tashkil qilindi. Institutning asosiy ilmiy yo‘nalishlaridan biri Zilzilalarning tabiatini, u sodir bo‘ladigan muhit xususiyatlarini, Zilzilalarning darakchilarini o‘rganish va uni bashorat (prognoz) qilish usullarining nazariy asoslarini yaratish deb belgilanadi. Zilzilani bashorat qilish borasida O‘zbekistonda muhim natijalarga erishildi. Jumladan, kuchli Zilzilalarni bashorat qilish bo‘yicha ishonchli va istiqbolli yangi usullar yaratildi, ularning nazariy va amaliy asoslari ishlab chiqildi. Bu usullar majmuini qo‘llash asosida O‘zbekiston hududi va yon atrofdagi hududlarda bo‘lib o‘tgan bir necha kuchli Zilzilalarni oldindan aytishga muvaffaq bo‘lindi. Masalan, 1976-y. 17- maydagi Gazli, 1978-y. 1-noyabrdagi Olay, 1984-y. 18-fevraldagi Pop zilzilalari oldindan aytilgan.
Zilzilalarni yuzaga kelish sabablariga ko‘ra kuyidagi guruhlarga bo‘linadi: -Tektonik jarayonlar natijasida bo'ladigan zilzilalar;
-Vulkanik jarayonlar bilan bog'liq bo'lgan zilzilalar; -O'pirilish va surilmalar tufayli sodir bo'ladigan zilzilalar; -Antropogen ta'sir tufayli sodir bo'luvchi zilzilalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
