F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

rasm. Trog vodiysini kesmada ko'rini.

Mavzuga oid savol va topshiriqlar
1. Muzliklar va ularning turlari haqida tushuncha bering.

2. 
   Materik muzliklari bilan bog'liq holda shakllanadigan tabiiy geografik jarayonlar qanday kechadi?
   
3. 
   Materik muzliklari ta'sirida shakllanuvchi relyef formalari qanday shakllanadi?
   
4. 
   Tog' muzliklari va ularning tabiiy qismlari to'g'risida tushuncha bering.
   
5. 
   Tog' muzliklari bilan bog'liq holda yuz beruvchi qanday tabiiy geografik jarayonlarni bilasiz?
   
6. 
   Tog' muzliklari ta'sirida yuzaga keluvchi relbef formalari hususida so'zlab bering.
   

Tektonik kuchlar ta'sirida shakllanuvchi tabiiy geografik jarayonlar
Tektonik (yunoncha textonikos-qurilishga oid) harakatlar- yer qarida sodir bo'lgan jarayonlar natijasida vujudga kelgan yer po'sti harakatlari; yer po'sti va asosan yer mantiyasidagi kuchlar ta'sirida sodir bo'lib, u bir vaqtning o'zida juda katta maydonni o'z ichiga oladi. Yer yuzasi uzliksiz harakatda bo'ladi, lekin tektonik harakat tezligi katta emas: yiliga 0,01 mm dan 0,1 mm gacha yetadi. Bu harakatlar juda uzoq yillar davom etib, to'planishi natijasida yer po'stining ayrim qismlarida yirik siljishlar ro'y beradi. Amerikalik geolog G.Jilbert (1890 y) tektonik harakatlarni epeyrogenik (yer yuzida katta maydonlarning uzoq vaqt ko'tarilishi va cho'kishi) va orogenik (muayyan zonalarda burmalar hosil qilib, tog' tizmalarining shakllanishi) harakatlarga bo'lishni taklif etdi.
Rus geologlari A.P.Karpinskiy, M.M. Tetyayev tektonik harakatlarni tebranma burmali va uzilmali harakatlarga ajratdilar. Uzilmalar asosan chink kabi yirik relyef shakllarning vujudga kelishiga asos bo'ladi. Chink etimologiyasi noma'lum bo'lgan relyef ko'rinishi, o'zbek xalq tabiiy geografik termini bo'lib, uni qoraqalpoqlar va qozoqlar shing, qirg'izlar esa ching deb atashadi. CHinklar asosan Ustyurt platasi bo'ylab SHimoldan Janubga tomon 200 km masofada, balandligi 200 m ba'zi manba'larda esa xatto 350 m gacha bo'lgantik ko'tarilib turuvchi balandliklarni tashkil etadi. CHinklar Mang'ishloq yarim orolida ham mavjud. Chinklarning orqa qismi tekis plato (Ustyurt platosi) bo'lgani holda, old qismi esa, ko'pincha pastliklar, past tekisliklar tarzida rivojlanadi. (3-rasm)