Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

Таълимнинг индивидуал-гуруҳли шакли ХVI асрда Европада кенг тар-
қала бошланган. Индивидуал-гуруҳли шаклнинг мазмуни машғулотларни ўқи-
тувчи бир ўқувчи билан эмас, балки тайёрлик даражаси турлича бўлган турли 
ёшдаги болалар гуруҳи билан олиб боришидан иборат бўлган. Ўқитувчи нав-
бат билан ҳар бир ўқувчидан ўтилган материални сўрайди, янги саволларни 
тушунтиради, мустақил ишлаш учун индивидуал топшириқлар беради, қолган 
болалар ўз ишлари билан машғул бўлади. Таълимнинг индивидуал-гуруҳли 
1
Антология педагогической мысли Узбекистана. – Москва, 1986.
2
М.Тохиров. Мирзо Улуғбекнинг педагогик қарашлари. – Тошкент, Фан, 1984.

---

215 
шаклида болалар машғулотларга йилнинг турли даврларида, куннинг турли 
вақтларида келишлари мумкин бўлган.
ХV ва ХVI асрларда Европада ишлаб чиқаришнинг жадал ривожланиши 
кузатилган. Бу ўзгаришлар таълимнинг оммавий шакллари юзага келишига
замин яратган. Улардан бири болаларнинг гуруҳли (жамоавий) таълими са-
налади. Бу шакл Ғарбий Россиядаги (ҳозирги Белоруссия ва Украинанинг ғар-
бий қисмларида) биродарлик
1
мактабларида илк бор қўлланилган ва синф-дарс 
шаклининг асослари шаклланган. Бу тизим ХVII асрда Ян Амос Коменский 
томонидан “Буюк дидактика” асарида назарий жиҳатдан асослаб берилган ва 
оммавийлашган. Я.А. Коменский педагогикага ўқув йили, ўқув куни, дарс, та-
наффус, ўқув таътиллари каби тушунчаларни киритган. 
Синф-дарс тизими бундан 350 йил аввал асосланган бўлсада, бугунги 
кунда ҳам кенг кўламда қўлланилиб келинмоқда. Синф-дарс тизимининг маз-
муни ўқув ишларини ташкил этишнинг ўзига хос шакли сифатида қуйидаги-
лардан иборат бўлди: 
1) бир хил ёшдаги ва тахминан бир хил тайёргарлик даражасига эга бўл-
ган ўқувчилар синфни ташкил этади. Бу синф мактабда ўқишнинг умумий дав-
рида доимий таркибини сақлаб қолади; 
2) синф фаолияти ягона йиллик режа ва дастур асосида, доимий дарс 
жадвали бўйича ташкил этилади, бунинг натижасида болалар мактабга йил-
нинг маълум бир вақти ва олдиндан белгиланган куни, соатларида келишлари 
шарт бўлади; 
3) машғулотларнинг асосий бирлиги дарс ҳисобланади; 
4) дарс одатда бир фан ёки мавзуга бағишланган бўлади, шу боис ўқув-
чилар синфда битта материал устида ишлайдилар; 
5) дарсда ўқувчиларнинг ишига ўқитувчи раҳбарлик қилади, у ўз фани 
бўйича ўқиш натижалари, ҳар бир ўқувчининг билимини алоҳида баҳолайди 
ва йил охирида ўқувчини кейинги синфга ўтиши ҳақида қарор қабул қилади.
Синф-дарс тизими К.Д. Ушинский томонидан янада ривожлантирила-
ди. У бу шаклнинг ҳамма афзалликларини илмий асослаб беради. Дарс, унинг 
ташкилий тузилмаси ва турларининг ихчам назариясини яратади.
Дарсни ташкил этишнинг илмий асосларини ишлаб чиқишга А. Дистер-
вег ҳам катта ҳисса қўшган. У ўқитувчи ва ўқувчи фаолиятига тааллуқли таъ-
лим тамойиллари ва қоидалари тизимини ишлаб чиққан, ўқувчиларнинг ёш 
билан боғлиқ имкониятларини ҳисобга олишни зарурлигини асослаб берган.