F. I. Xaydarov, N. I. Xalelova umumiy psixologiya

143

tashqi dunyoning ta'sirini aks ettirmaydi, atrof-muhitda bo’lib turgan real, jarayonlar yuzasidan axborotlar berishga qobil emas, faqat u tashqi ta'sirdan shaxsiy jarayonlaming qo’zg’atuvchisidan turtki oladi, xolos. Mazkur nazariyaga ko’ra har bir sezgi a'zolari o’zining spesifik energiyasiga ega bo’lib, u har qanday ta'sirdan qo’zg’aladi. Masalan, ko’zni bosib, unga elektr toki bilan ta'sir qilib ko’rilsa, yorug’lik sezgisi hosil qilinadi. quloqqa elektr qo’zg’atuvchisi bilan ta'sir o’tkazilsa, u holda tovush sezgisi vujudga keladi. Binobarin, sezgi a'zolari tashqi ta'simi aks ettirmaydi, balki ulaming ta'siridan qo’zg’aladi. Inson hech qachon tashqi voqelikni, dunyoni ob'ektiv ta'sirlarini idrok qilmaydi, balki sezgi a'zolari faoliyatida o’zlarining shaxsiy sub'ektiv holatlarini aks ettiradi.

Sezgi laming reseptor nazariyasiga ko’ra reseptor sezgi a'zolari ularga ta'sir qiluvchi qo’zg’atuvchilarga nisbatan sust javob qaytaradi, sezgilar harakatga qarama- qarshi turuvchi sust jarayondir. harakatning o’zi esa aksincha faol (aktiv)dir.

Hozirgi davrda sezgilaming reseptor nazariyasi mutlaqo sezgi jarayonlarining fiziologik mexanizmini ochib berishga yaroqsiz ekanligi qator tadqiqotchilar tomonidan ishonchli omillarga suyangan holda ta'kidlab o’tilgandir.

Sezgi jarayonining faolligini tan oluvchi nazariya sezgilaming reflektor nazariyasi deb ataladi. hayvonlar va jonivorlaming sezgilari sust xususiyatga emas, balki tashqi olam ta'sirining biologik ahamiyatga molik jihatlarini faol ravishda ajratgan holda xatti-harakatni amalga oshiradilar. Masalan, asalari bir xil turkumdagi gullarga nisbatan aralash qollardagi gullarga faolroq javob reaksiyasini bildiradi. Mushuk sichqonning qimirlashiga e'tiborini kuchaytiradi, lekin xuddi shunga o’xshash kamerton tovushiga aslo parvo ham qilib qo’ymaydi.

Bu omillar shuni ko’rsatib turibdiki, birinchidan, sezgilar faollik xususiyatiga ega, ikkinchidan ulaming vujudga kelishida harakat tarkiblari ishtirok etadi.

AQSHlik psixolog Neffning ta'kidlashicha, mikroskop ostiga olib teriga igna sanchilsa, xuddi shu uchastkada reflektor harakat reaksiyalari kuzatilgan: tomiming hisishi, teri galvanik refleks, goho ko’z harakati, bo’yin muskullarining, taranglashuvchi qo’lning harakat reaksiyasi sodir bo’lishi mumkin.

Jahon psixologlari tomonidan narsalaming murakkab tomonlarini tanish, farqlash harakatning ishtirokisiz amalga oshmasligi ta'kidlab o’tilgan. Masalan, ko’zni yumib, jismni farqlash uchun qo’l bilan uni paypaslash kerak, aks holda uning holati, shakli, qattiq yoki yumshoqligi g’adir-budurligini bilib, sezib bo’lmaydi.

8. 
   M.Sechenovning fikriga ko’ra jismni ko’z bilan idrok qilish uchun ko’z o’sha narsani "qidirsin", faqat shundagina maqsadga muvofiq harakat yuzaga chiqqan bo’ladi. Hozirgi davrda psixologiya fanida ko’z harakatlari nazariyasi ishlab chiqilgan bo’lib, ular makro va mikro ixtiyoriy va ixtiyorsiz ko’rinishlarga ajratiladi. Ular quyidagi nomlar bilan ifodalanadi:
   

Konvergent, divergent, gorizontal, vertikal, parsimon va boshqalar. Ko’z harakati yordami bilan fazoda o’rin almashib turgan jismlami topish, bilib olish va idenfikasiyalash amalga oshiriladi. Ko’z harakatlari uch jufti tashqi muskullari, ya'ni miya bosh suyagjning П1, IV va VI juft nervlari orqali ro’yobga chiqadi, ko’zning makro va mikro harakatlari sezgining mexanizmi rolini bajarish imkoniyatiga ega.

Jahon psixologiya fani ma'lumotlariga qaraganda sezgilar atrof- muhit to’g’risida va o’zimiz haqimizda yagona bilish manbai sifatida xizmat qiladi. Sezgilar

144

shunday bir axborot kanaliki, ular tashqi olamdan va ichki tana a'zolaridan keladigan barcha holatlar, taassurotlar xuddi shu yo’llar orqali miya po’stiga yetib boradi, insonga ta'sirlarga nisbatan to’g’ri javob reaksiyalari qaytarishga yordam beradi.

His etish yoki sezgining filogenetik taraqqiyoti shuni ko’rsatadiki, hayvonlarda ma'lum narsani sezish, his etish ularning biologik jihatdan zaruriyat ehtiyoj ekanligiga qarab rivojlangan.

Bu holatlar ko’pincha xorij olimlari tomonidan izchil ravishda o'rganilgan, ularning o’ziga xos omillar mexanizmlari mavjudligi ta'kidlab o’tilgan. Masalan, turli asalari xatti-harakatlari kuzatilganda, gulga o'xshash murakkab geometrik shaklga nisbatan asalarining differensirovkasi oson kechgan. Agarda shu murakkab geometrik shakl gullarga oid boimasa. u holda arida differensirovka juda qiyinchilik bilan vujudga kelgan. Tadqiqotchi Bosning kuzatishicha, jonivorlar qurt-qumursqalarga xos bo’lgan tovushlarga nisbatan xuddi shu turdagi harakatiarga befarqlik bildirmagan, moboda tovushlar qattiq va tez sur'atda kechsa, ularga hech qanday e4ibor bermagan. Ushbu vazifani olim biologik shartlanganlikdan kelib chiqqan tabiiy ehtiyoj, instinkt bilan uzviy bog’lagan.

S.V.Kravkov (1893-5951) ma'luniotlariga ko’ra bir sezgi a'zolarining faoliyati ikkinchisining ta'siri tufayli o’zgaradi, tcvush asosan ko’rish sezgisi, yorug’lik sezuvchaniigini orttiradi, shunga o’xshash turli hidlar hamda yorug’lik va hid bilishga nisbatan sezgirlikni oshirishi yoki kamaytirishi mumkin. Bunday o’zaro ta'sir sababli miya ustuni yuqori qismi va ko’rish bo'rtiqlariga tegishli o’simtalaming yaqin joylashganligi tufayli boshqasiga o’tishi osonroq amalga oshadi.

Bundan tashqari sezgilaming o’zaro qo'zg'aiishi va tormozlanishini o’rganish ham alohida ahamiyatga ega, chunki ayrim iiollarda avtomatik boshqarish tufayli unga uchishda sun'iy sezgirlikning pasayishi yoki ortishi zarurati tug’iladi.

1. 
   P.Pavlov tomonidan analizatorlaming murakkab o’zaro ta'sir shakilari mavjud ekanligi qayd etilgandir. Ular bevosita bosh miya po’stida namoyon bo’lib, bir vaqtning o’zida ko’rayotgan jismni, eshitilayotgan tovushni, kelayotgan hidni sezishimizda o’z ifodasini topadi. Bu bosh miya po’stida kechadigan fiziologik jarayonlami bosib o’tishi zarur bo’lgan zonalar perekretik zonalar deb nomlanadi. Sezgilaming klassifikasiyasi ulaming turli spesifik tavsiflariga, ya’ni moddalligiga qarab emas, balki tashkil etilishming har xil darajalariga qarab ham ajratiladi.
   

Sezgilami ob'ektiv yo’nalishi bo’yicha Ye.N.SokoIov, Vinogradovlar tekshirganlar va ular passiv jarayon emasligi. vegetativ elementlar fiziologik nafas olish tizimida o’zgarishga sabab bo'lishini tusliuntirib berilgan. Ushbu vaqt reflektor o’zgarishlami sezgining ob'ektiv ko’rsatkichi sifatida ishlashga imkoniyat yaratadi, Ma'lumki, sezgini paydo qiluvchi har bir qo’zg’atuvchi, reflektor jihatdan yuzaga keluvchi jarayonlami chaqiradt, chunonchi tomirlarning torayishini, teri galvanik reflektorlaming paydo bo’lishi. teri qalinligining o’zgarishi miyaning elektr faoliyatining o’zgarishi, ko’zlaming qo’zg’atuvchi tomon burilishi kabilar. Bulaming hamma sezgi jarayonlaming paydo bo’lishini o’z ichiga oladi. Xuddi shu sababdan ular sezgilaming ob'ektiv ko’rsatkichlari tariqasida xizmat qila oladi.

Tajribalarda shu narsa qayd etilganki, qo’zg’atuvchilar intensivligi oshgan sari javob reaksiyasi ham intensivroq bo’lib borar ekan. Bu esa sezgilaming intensivligini asos sifatida ishlatishga muhim negiz hozirlaydi. Tomir va elektrofizologik

145

reaksiyalar chegaralarga odatdagi qo’zg’atuvchilarga qaraganda yaqin qo’zg’atuvchilarga nisbatan keskinroq bo’ladi.

Tayanch tushunchalar