F. I. Salomova Bilim sohasi: 500000 – “Ijtimoiy ta’minot va sog’liqni saqlash” Ta’lim sohasi: 510000 – “Sog’liqni saqlash”

Tinchlik davrda harbiy xizmatchilarning ovqatlanishini tashkil qilish va 

uning sanitar nazorati

. 

Harbiy  xizmatchilarning  ovqatlanishi  uchun  qism  komandiri  shaxsiy 

javobgar  hisoblanadi.  Ayrim  masalalar  bo’yicha  ta’minot  bo’yicha  uning 

yordamchisi,  askarlar  bilan  shaxsan  ish  yurituvchi  yordamchi,  oziq-ovqat  xizmati 

bo’limi  boshlig’i  va  xo’jalik  vzvodi  boshlig’i  javobgardirlar.  Sanitariya 

nazoratining mazmuni va bajariladigan ishlarning hajmi Ichki Ishlar Nizomi, MV-

ning 1993-yildagi №54 -buyrug’i, 1996-yidagi №288- buyrug’i,1994-yildagi №85 

-buyruq  va  1995-1997-yillardagi  qator  direktiv  hujjatlarda  belgilab  berilgan. 

Harbiy  xizmatchilarning  issiq  ovqatlari  harbiy  qismlardagi  ovqatxonalarda 

tayyorlanadi.  O’zR  QK  tarkibidagi  harbiy  qismlarning  ovqatxonalari  qoshida 

choyxonalar  (MV ning 1993-  yildagi    №138-  buyrug’i)  tashkil  qilish  ham  ko’zda 

tutilgan.  Qo’shinlardagi  ovqatxonalar  o’zining  mohiyati  bo’yicha  umumiy 

ovqatlanish  korxonalari  kabi  hisoblanib,  ularga  ham  xuddi  fuqarolarniki  kabi 

gigiyenik  talablar  qo’yiladi.  Bunday  sharoitlarda  tibbiy  xizmat  xodimlarining 

asosiy vazifalari quyidagicha bo’ladi: 

-ovqat mahsulotlarini saqlash va tashish qoidalariga rioya qilinishini nazorat qilish; 

-ovqat  mahsulotlarining  sifatini  nazorat  qilish,  shu  jumladan  lozim  bo’lganda 

ularni laboratoriya tekshiruvlaridan o’tkazish; 

-taomnomalarni  tuzishda  ishtirok  etish  va  tayyorlangan  ovqatlarning  sifatini 

baholash; 

---

 

588 

 

-ovqat tarkibidagi vitaminlarning yetarli ekanligini baholash; 

-ovqatlanish obyektlarining sanitar holatini nazorat qilish; 

-ovqatlanish obyektidagi xodimlarning salomatligini nazorat qilish; 

-sanitar oqartuv ishlarini o’tkazish. 

Harbiy  xizmatchilarning  ovqatlantirilish  sifatini  gigiyenik  nazorati 

laboratoriyaga  oid  va  laboratoriyadan  tashqari  usullari  yordamida  amalga 

oshiriladi.  Qism  vrachi  askarlarning  kunlik  ovqatlanishidan  oldin  tayyorlangan 

ovqatlarning sifatini qozonga solingan mahsulotlarning miqdori bo’yicha baholaydi 

va  olingan  natijalarni  askarlarning  statusiga  qarab  kunlik  ovqatlanish  me’yorlari 

bilan taqqoslaydi. Bundan tashqari qozonga solinayotgan mahsulotlarning miqdori 

tanlab tortib ko’riladi. 

Laboratoriyaga  oid  bo’lmagan  usuldan  to’liq  foydalanish  quyidagi 

sharoitlarda yuzaga kelishi mumkin; 

-kam deganda 10% askarlarning vaznlari kamayib ketganda; 

-ovqatlanish obyektidagi mansabdor shaxslarning o’z lavozimini suist’emol qilgan 

hollarda; 

-inspektorlikka doir tekshiruvlarda; 

-tibbiy xizmat boshlig’ining ko’rsatmasi bo’yicha bo’lishi mumkin. 

Laboratoriyaga taaluqli tekshirishlar quyidagi holatlarda qo’llanadi: 

a)  askarlarga  berilayotgan  ovqatlarning  to’la  qiymatliligini  baholash  lozim 

bo’lganda; 

b) ovqat mahsulotlarining sifatiga shubha tug’ilganda. 

Tayyor  taomlarning  ovqatli  qiymatini  baholash  (tarkibidagi  oqsillar,  yog’lar, 

karbonsuvlar,  vitaminlar)  ni  inspektorlikka  doir  tekshirishlarda  o’tkaziladi. 

Hisoblash  usullari  orqali  olinadigan  ma’lumotlar  bilan  laboratoriya  tekshirish 

natijalari taqqoslanadi va bo’lishi mumkin bo’lgan farq 10% dan oshmasligi kerak. 

     Oziq-ovqat  mahsulotlarining  ekspertizasi  mahsulot  sifatiga  shubha  tug’ilganda 

va  aynigan  belgilari  topilgan  sharoitlarda  hamda  ovqatdan  zaharlanish  hodisalari 

---

 

589 

 

qayd  qilinganda  o’tkaziladi.  Tekshirish  o’tkazish  bir  necha  bosqichdan  iborat 

bo’ladi: 

1-bosqich  -  mahsulot  partiyasini  ko’zdan  kechirish.  Bunda  tekshirish  komissiyasi 

(vrach,  ta’minot  bo’yicha  komandir  yordamchisi,  omborxona  mudiri)  shu 

mahsulotga  taaluqli  hamma  hujjatlar  bilan  tanishadi,  mahsulotning  saqlanish 

holatini,  saqlanish  sharoitini  tekshirib,  shu  joyning  o’zida  ayrim  organoleptik 

ko’rsatkichlari  baholanadi.  Tekshirish  natijalari  tekshirish  bayonnomasida  qayd 

qilinadi.  Agar  mahsulotning  sifatiga  shubha  tug’ilsa,  undan  tekshirish  uchun 

namuna olinadi, yaxshilab o’raladi va kuzatuv xati bilan laboratoriyaga jo’natiladi, 

kuzatuv  xatida  namuna  olish  uchun  to’ldirilgan  bayonnoma  ilova  sifatida  berib 

yuboriladi. 

2-bosqich - yuborilgan namunalar laboratoriya tekshirishlaridan o’tkazilib, olingan 

natijalar asosida tekshirish bayonnomasi to’ldiriladi; 

3-bosqich  -  laboratoriya  tekshirish  natijalari  asosida  mahsulot  sifatiga  xulosa 

chiqariladi va mahsulotni ishlatish mumkinligi to’g’risida yakuniy fikr bildiriladi. 

Sifatsiz  ovqat  mahsulotlarini  yo’qotish  yoki  buzilish  darajasiga  qarab  uni 

chiqindiga chiqarish haqida fikr beriladi. 

     Laboratoriya tekshiruvlarida qo’llanadigan usullar, ya’ni O’zR MV ning №85-

buyrug’ida bayon qilingan. 

Harbiy  harakatlar  davrida  ovqatlanishni  tashkil  qilish  va  uning  sanitar  nazoratini 

amalga oshirish. 

     Harbiy xizmatchilarning urush harakatlari vaqtidagi ovqatlanishining o’ziga xos 

xususiyatlari jangovor vaziyatni hisobga olish hisoblanadi. 

    Urush  harakatlari  davrida  harbiy  xizmatchilarning  ovqatlanishini  tashkil  qilish 

va  ta’minlash  qism  komandiri  va  xo’jalik  ta’minoti  vzvodi  boshlig’ining 

zimmasiga yuklatiladi. Harbiy xizmatchilarni issiq ovqatlar bilan ta’minlash uchun 

BOP-batalon  ovqatlantirish  punkti  tashkil  etiladi.  Qo’shinlar  mudofaada  turgan 

sharoitlarda  BOP  front  chizig’idan  500-1000  m  ichkarilikda,  hujum  qilish 

sharoitlarida esa issiq ovqatlarni tayyorlash harakat davomida tashkil qilinadi. BOP 

---

 

590 

 

ovqatlanishni  tashkil  qilish  uchun  zarur  bo’lgan  barcha  tabelli  vositalar  bilan 

ta’minlanishi,  mahsulotlarni  saqlash  va  tashish  va  ularga  termik  ishlov  berish 

uchun kerak bo’ladigan vositalarga ega bo’lishi kerak. BOP ning jihozlari tarkibida 

quyidagilar  bo’lishi  shart:  palatkalar,  harakatlanuvchi  oshxonalar,  ichimlik  suvi 

uchun  sisternalar,  dala  sharoiti  uchun  stol  va  stullar.  Harbiy  harakatlar  vaqtida 

asosan safar oshxonalaridan foydalaniladi - KP-125, KP-130; bundan tashqari PAK 

-  200  (safar  avtooshxonasi),  200  kishini  3  turdagi  taom  bilan  ta’minlaydigan 

oshxona, PK - 200 gusenitsali traktorga tirkalgan safar oshxonasi, PKS -125, PKS-

250, desantchilar uchun KG-30D kabilar. 

    BOPni  tashkil  etishda  iloji  boricha  joyi  toza  bo’lgan  maydonlarni  tanlash 

maqsadga  muvofiq,  shu  bilan  birga  joy  tabiiy  suv  manbalariga  yaqinroq  bo’lishi 

kerak.  BOP  tarkibiga  kiruvchi  obyektlarni  iloji  boricha  bir-biridan  uzoqroqda 

joylashtirish,  lekin  boradigan  yo’llar  yaxshi  jihozlanishi  va  ko’rsatkichlar  bilan 

jihozlanishi  lozim.  Mahsulotlarga  termik  ishlov  berishda  kulinariya  va  sanitar-

gigiyenik  qoidalarga  rioya  qilinishi  shart.  Issiq  ovqatlarni  tayyorlash  kuniga  3 

marta bo’lishi kerak: nonushta va kechki ovqatlanish uchun bir turdagi issiq ovqat 

va  issiq  choy,  tushlik  uchun  3  turdagi  taom  tayyorlanishi  kerak.  Tayyorlangan 

ovqatlarni  sovib  qolishiga  ruxsat  etilmaydi.  Tayyorlangan  ovqatlar  BOP  ning 

o’zida  yoki  maxsus  termoslar  yordamida  qism  tarkibidagi  bo’linmalarga  2  soat 

davomida  tarqatilishi  kerak,  aks  holda  ovqatdan  zaharlanish  hodisalari  yuzaga 

kelish xavfi tug’iladi. 

    Jangovor  topshiriqlarni  kichik-kichik  bo’linmalar  bilan  bajarish  sharoitida  issiq 

ovqatlar mustaqil tarzda konservalangan mahsulotlardan tayyorlanishi mumkin. Bu 

mahsulotlar  quruq  payoklar  tarkibiga  kiritilgan.  Bunday  payoklar  tarkibiga 

konservalangan  mahsulotlardan  tashqari  briketlar  ham  kiritilgan.  Quruq  payok 

tarkibida albatta choy va qand bo’lishi shart. 

Qurolli Kuchlarda quruq payoklarning bir necha turlari mavjud: №1 asosiy payok, 

№2  desantchilar  uchun  payok,  №3  va  №4  harbiy  dengiz  floti  qo’shinlari  uchun, 

№6-kichik bo’linmalar uchun, №9- umumqo’shinlarning quruq payoklari. 

---

 

591 

 

Kazarma  haroitida  harbiy  xizmatchilarni  ovqatxona  obyektlarini  nazorati 

quyidagilarni o’z ichiga oladi: 

     1.Sanitariya-epidemiologiya  xizmati  organlarini  ogohlantiruvchi  sanitariya 

nazoratni o’tkazishga jalb qilish. 

    2.Ovqatlanish obyektlarini kundalik sanitariya  nazorati quyidagilarni o’z  ichiga 

oladi:  

a.ovqatning  sifati  va  to’la    qiymatligini  shu  jumladan  davolash-profilaktik 

ovqatlarni nazorati 

        -kunlik  ovqatlanish  me’yorlari  bo’yicha  oziq-ovqat  mahsulotlarini  ro’yxatini 

tuzish va rejimini tuzishda qatnashish 

-oziq-ovqat mahsulotlarini to’la sifatliligini nazorati 

        -ovqatlarni sifatli tayyorlash vaqtidagi nazorati 

        -tayyor ovqatni ta’miga baho berish 

b.Ovqatlanish  obyektlarining  sanitar  holatini,  oziq-ovqatlarni  saqlash,  qayta 

ishlash, tashish va vaqtida yetkazib berish nazorati 

v. Ovqat tayyorlovchi xodimlarni o’z vaqtida sifatli tibbiy ko’riklardan o’tishlarini 

nazorati 

Kundalik  sanitariya  nazorati  quyidagi  tadbirlardan  foydalanib  vizual,  hisoblash, 

organoleptik, fiziologik va laboratoriya tekshiruvlarini o’z ichiga oladi. 

Vizual  usuldan  foydalanganda  ovqatlanish  obyektlarining,  omborxona  va 

transportlarning sanitar holatiga baho beriladi 

O’zRMV  №118-93-buyrug’iga  binoan  ovqatlanishni  to’la  qiymatligini  va 

sifatliligini nazorat qilish uchun harbiy qismlarda bir qator gigiyenik tekshirishlarni 

o’tkazish kerak 

 

Tekshiruvlar 

Davomiyligi 

Usul 

1.Harbiy xizmatchi antropometrik tekshirish: bo’y, 

massa 

va 

teriostidagi 

yog’ 

qatlami 

ko’rsatkichlarini hisoblash 

Bir  yilda    2-

marta 

Fiziologik, 

hisoblash 

orqali 

---

 

592 

 

2.Sutkalik ratsionada oziq maqsulotlarining to’g’ri 

taqsimlanishi  va  ularning  me’yoriy  sutkalik 

ta’minoti 

Har haftada 

Taomnoma 

bo’yicha 

hisoblash 

3.Ratsionni 

kunlik 

energetik 

qiymatini 

va 

kimyoviy tarkibini hisoblash 

Bir  oyda  1-

martda 

Taomnoma 

bo’yicha 

hisoblash 

4.Ovqatni  quyuq  va  umummassasiga  qarab,  oziq-

ovqat mahsulotlarni massasini nazorati 

Haftada 

1 

martda 

Tortish 

orqali 

5.Shakar,  sariyog’,non,  go’sht  va  go’sht 

mahsulotlari, 

baliq 

va 

baliq 

mahsulotlari. 

Konservalarni  to’liq  va  to’g’ri  tarqatilishini 

aniqlash 

Turli 

joylaridan 

Tortish 

orqali 

6.Tayyor ovqatni sifatliligini baholash 

Ovqat  tarqatish 

oldidan 

Organolepti

k 

xususiyatlari 

7.Mevalar, sabzovotlar va tayyor ovqat tarkibidagi 

C vitaminini aniqlash 

Bir  oyda  1-

martda 

Kimyoviy 

8.Go’shtning to’liq pishirilganligini tekshirish 

Ko’rsatmaga 

ko’ra 

Kimyoviy 

9.Idish  tovoqlarni  yuvish  uchun  issiq  suvni 

haroratini aniqlash 

Haftada 

kam 

deganda 

 

3 

marta 

Termometri

ya 

10.Idish  tovoqlarni  to’liq  yog’sizlantirilishini 

tekshirish 

Haftada 

kam 

deganda 

 

3 

marta 

Kimyoviy 

11.Idish  tovoqlarni  dezinfeksiyalantirilishi  sifatini 

nazorat qilish 

Haftada 

1 

martda 

Kimyoviy 

 

---

 

593 

 

Harbiy xizmatchilarni antropometrik tekshirish harbiy qismda tibbiy ko’rik paytida 

o’tkaziladi.  Jismoniy  mashqlar  (yurish,ucheniyalar  va  b.r)  bo’lmaganda 

antropometrik  ko’rkatkichlarning  yomonlashuvi  harbiy  xizmatchilarning 

ovqatlanish sifatiga bog’liqligi o’ta muhimdir. Harbiy xizmatchilarni kam deganda 

10 % tana vaznini kamayishi ovqat kaloriyasining yetishmasligidan kelib chiqadi. 

Ovqat  ratsioni  mahsulotlarini  kunlik  to’g’ri  taqsimlashni  baholashda  berilayotgan 

mahsulotlarni kunlik me’yoriy to’g’riligini nazorat qilish asosiy vazifa hisoblanadi. 

Bu  nazoratni  hafta  uchun  tuzilgan  taomnomani  tekshirish  yo’li  orqali  amalga 

oshiriladi. 

Oziq-ovqat  mahsulotlarining  kunlik  taqsimoti  –hafta  davomida  harbiy 

xizmatchi  ovqatlanishini  ta’minlash  rejasi  hisoblanadi.  Taomnoma  oziq  –  ovqat 

xizmatining  boshlig’I  tomonidan  tibbiy  xizmat  boshlig’i,  ovqatxona  boshlig’I  va 

instruktor-oshpaz  ishtirokida    №70  shakl  bo’yicha  tuziladi.  Tuzilgan  taomnoma 

ta’minot  bo’yicha  qism  komandirining  yordamchisi  va  tibbiy  xizmat  boshlig’I 

tomonidan  imzolanadi  va  qism  komandiri  tomonidan  tasdiqlanadi.  Bu  hujjat 

huquqiy  hujjat  hisoblanib  sarflangan  ovqat  mahsulotlarini  hisobdan  chiqarish 

uchun  asos  bo’ladi  va  u  3  nusxada  to’ldirilib,  qismning  oziq-ovqat  ta’minot 

bo’limiga, ovqatxona zaliga va ovqat tayyorlash zaliga osib qo’yiladi.