Европейский Централный Банк (ецб)

 
Фоиз ставкаси. 
Англия Банки ички пул бозорида ўзини ролини бажара бориб, қисқа 
муддат доирасида фоиз ставкасига таъсир қилади. Англия Банки ҳукумат 
банки бўлиб, ҳукумат ҳисобидан тижорат банклар ҳисобига ва тескари 
тўловлар оқими ҳарактерини жуда ҳам аниқ айтиб беришга қодир. У вазиятга 
қараб ҳаракат қилади. Қачонки тўловлар оқими банклар ҳисобидан ҳукумат 
ҳисобига қайтиш оқими кўпайса, шундай вазият юзага келадики, бунда банк 
активларининг ликвидлик запаси камаяди ва пул бозорида маблағларнинг 
етишмаслиги ҳолати пайдо бўлади. Тескари ҳолатда нақд маблағларнинг 
ошиқчалиги юзага келади, яна ҳам одатий ҳолатда – дефицит ҳам бўлиши 
мумкин, Бу ҳолатларни Англия Банки бартараф этиб туради, у шундай фоиз 
ставкаси ўрнатиши мумкинки, унда маблағлар ҳар куни етарли даражада 
таъминланади. 
Англия Банки ҳар битта банк билан индивидуал ишламаслиги учун, 
воситачи сифатида ҳисоб уйларини ишга солатади. Улар ихтисослашган 
дилерлар бўлиб, уларда савдо векселлари запаси мавжуд бўлади ва зарур 
бўлганда бош банклар ошиқча маблағни уларга жойлаштирадилар. Ҳисоб 

---

63 
уйлари Англия Банкининг заём хизматларидан фойдаланади, яъни ҳисоб 
уйларининг қимматли қоғозларини сотиб олиб ёки ссуда бериб уларни нақд 
маблағлар билан таъминлайди. Бу операцияларни амалга оширишда 
қўлланадиган ставкалар, умуман иқтисодиёт учун белгиланган фоиз 
ставкасига таъсир қилади. Қачонки Англия Банки бу ставкани ўзгартирса, 
бирданига тижорат банклари ўзларининг база ставкаларини ўзгартиришади, 
чунки уша бўйича депозит ва ссуда фоизи ставкалари аниқланади. 
Валюта курси. 
Фоиз ставкаси ички пул шарт-шароитларига, яъни кредит шарт-
шароитига, истеъмол талабига, инвестицияга, маҳсулот ишлаб чиқаришга ва 
баҳоларга таъсир қилади. Улар худди шунингдек фунт стерлингнинг бошқа 
валюталарга ўтказиш қийматига ҳам таъсир қилади. Бошқа тенг 
шароитларда, фоиз ставкаси қанчалик юқори бўлса, фунт стерлинг шунча 
кўп хорижий маблағларни ўзига жалб қилади, улар фунт стерлингнинг бошқа 
хорижий валюталарга нисбатан юзага келадиган валюта курсига таъсир 
қилади.
Англия Банки мамлакат олтин ва валюта запасларини ишлатиб, валюта 
курсига таъсир қилиши мумкин. Англия Банки Ғазначилик номидан 
запасларни бошқаради. Резервлар махсус ҳисобда сақланади, у Валюта 
Тенглаштириш Ҳисоби (Exchange Equalisation Account) деб аталади.
 
У 1930 
йилларда фунт стерлингнинг “ташқи қиймати” кутилмаганда тебраниши 
олдини олиш мақсадида ташкил этилган. Жараён валюта интервенцияси деб 
аталади, уни мазмуни шундан иборатки, қачонки валюта курсининг 
пасайишини ушлаб туриш керак бўлса, хорижий валютага Англия Банки 
фунт стерлингнинг сотиб олади, курс кўтарилмаслигига ҳаракат қилиб 
уларни сотади. Бу операциялар, албатта бозорда фунт стерлинг курсини аниқ 
белгилаб бермаслиги мумкин, зеро расмий интервенция билан бир қаторда 
кўпгина бошқа усуллар ҳам мавжуд.
Буюк Британия 1990-йил 8 октябрдан бошлаб Валюта курси механизми 
(ERM – exchange rate mechanism) аъзоси бўлган, шунинг учун ҳам хорижий 
валюталарга нисбатан ўз валюта курсини маълум доирада ушлаб туришга 
мажбур бўлган. 1992 йилнинг 16 сентябрдан ERM дан Англия чиққандан 
кейин сузиб юрувчи валюта курсига ўтилган. 
Қисқа вақтли фоиз ставкаси ва валюта интервенцияси Буюк Британия 
монитар сиёсатининг тамойилиал инструменти ҳисобланади. Ўтган даврда 
бошқа инструментлар ҳам ишлатилган. Мисол учун, 1980 йилларнинг 
бошларида Англия Банки муомалада пул массасини камайтириш мақсадида, 
ҳукумат эҳтиёжини қондириш учун зарур бўлган давлат қарзининг катта 
қисмини сотиб юборган. 1985 йили бу сиёсат бекор қилинган. Бошқа 
инструментлар, шулардан “банк кредитларига чекловларнинг” махсус 
нормаларнинг киритилиши (1971 йили бекор қилинган); Англия Банкида 
банкларга омонатларни қанчалик тез ўсишига мувофиқ резерв сақлашга 
талаби (1980 йилда бекор қилинган); мижозларга бериладиган кредитлар 

---

64 
миқдорини камайтиришга, банк кредитлари бўйича қўлланмани чоп этишга 
қаратилган. 
Ҳозирги замон монитар сиёсатнинг муҳим инструментларидан бири 
резерв сиёсати ҳисобланади, бунда марказий банк томонидан тижорат 
банкларига ва бошқа кредит институтларига мажбурий (минимал) резерв 
талабини ўзгаришига асосланган амалиёт киритилади. Барча пул-кредит 
назоратининг асосий қуроллари биринчи навбатда марказий банкдаги кредит 
муассасаларининг резерв ҳисобидаги қолдиқ миқдорини тартибга солишга 
ёки бу ҳисобни тўлдириш шарт-шароитига йўналтирилган. 
Тарихан мажбурий резервлар тижорат банклар учун доимо омонатчиларга 
депозитларни қайтариш бўйича ва бошқа банқлар билан ҳисоб-китобларни 
амалга ошришда тўлов мажбуриятларини узлуксиз бажариш учун 
ривожланган. Бошқа сўз билан айтганда марказий банкда сақланаётган 
тижорат банкининг касса резервлари, депозитни қоплаш учун кафолат фонди 
бўлиб хизмат қилади. 
Юқори ривожланган икки табақали банк тизими яратилиши билан, 
марказий банк ҳисобига тижорат банкларни жойлаштирадиган касса резерви, 
омонатлар бўйича қарзни қоплаш учун кафолат фонди бўлиши амалиёти 
тўгатилди. Бу ерда банк операцияларини амалга оширишни ташкил қилиш 
техникасининг яхшиланиши ҳамда депозитларни суғурта қилиш тизимини 
яратилиши ҳам маълум рол ўйнади. Баъзи бир иқтисодчилар 
таъкидлаганидек, ҳозирги замон банкларида ўзининг 2 фоиздан юқори 
бўлмаган пул маблағларини керагида бўлишлигини етарли деб 
ҳисоблайдилар. 
Ҳозирги пайтда минимал резервлар иккита мақсатга қаратилган: 
1.
улар тижорат банкларининг доимий ликвидлигини таъминлаши
лозим; 
2.
улар, пул массасини, тижорат банкларини тўловга ва кредитга 
қобилиятлигини тартибга солиш учун марказий банкнинг инструменти 
ҳисобланади. 
Марказий банк томонидан кўрсатилган резервлар нормаси билан 
тартибга солиниши бевосита тижорат банкларнинг айланма фонди миқдорига 
таъсир қилади, бу ўз навбатида уларнинг кредит-молия салоҳиятига таъсир 
кўрсатади. Мажбурий резервлар нормаси кўпайганда банкларнинг айланма 
фондлари миқдори камаяди ва тескари ҳолатда, яъни резервлар нормаси 
камайса, айланма фондлар миқдори кўпаяди.
Ҳақиқатда, мажбурий резервлар тижорат банкларининг касса (пул) 
резервларини бир қисмини ўзида мужассамлаштиради, улар нақд-пул 
шаклида доимо сақланиши зарур, ҳеч бўлмаса депозитларни жалб 
қилганлиги, заём ва кредитларни олганлиги мажбуриятининг таъминоти 
сифатида марказий банкда омонат шаклида ёки қимматли қоғозлар шаклида 
сақланиши зарур. Банк амалиётида марказий банкдаги махсус ҳисоб 
рақамида сақланётган банк резервининг улуши қонун билан киритилган ва у 
“резерв талаблари”деб номланади. Айнан мана шу, улуши ўнчалик катта 

---

65 
бўлмаса ҳам мажбурий резервлар тизимида олдиндаги жойлардан бирини 
эгаллайди. 
Одатда марказий банкда тижорат банкларининг минимал қолдиқ 
(баланси), яъни мажбурий резервлар нормаси-кредит институтларининг 
активи ёки пассивининг тегишли моддасига мувофиқ фоиз муносабатида 
миллий банк қонунчилиги билан белгиланади. Резервлар нормаси банкнинг 
фаолият муддатига қараб, банк активлари ва пассивлари миқдорига қараб,
улар тарафдан жалб этилаётган депозитларнинг тури (талаб қилиб олгунча, 
муддатли, йиғилиб бориладиган, махсус ва бошқа омонатлар) ва миқдорига 
қараб, миллий ва ҳорижий валютада эканлиги, омонатчининг фуқаролиги 
(резидент ёки норезидентлиги), банкнинг қайси ҳудудийда фаолият 
юритаётганлиги ва бошқа шарт-шароитларга қараб диффиренцасия 
қилиниши мумкин. 
Умуман олганда минимал резервлар миқдори икки хил усул билан 
аниқланиши мумкин, яъни банк активларига нисбатан ёки банк пасивларига 
нисбатан. Банк пассивларига нисбатан резервлар талабини аниқлаш усули 
анча эски усул ҳисобланади. Унинг мазмуни шундан иборатки, тижорат 
банклари мижозлардан жалб этилган депозитлар учун марказий банкдаги 
ҳисоб рақамида мажбурий равишда резерв ташкил қилишлари зарур. Олдин 
эслатиб ўтилганидек, Буюк Британияда тижорат банклари Англия Банкидаги 
ҳисобида фунт стерлингда жалб этилган депозитлари учун 0,35 фоиз резерв 
сақлаши зарур. Баъзи бир давлатларда минимал резервларни ҳисобланиш 
базаси бўлиб берилган кредитлар миқдори ҳисобланади. Амалиётда 
пассивлар бўйича мажбурий резервлар нормаси, банкнинг жами пасивларига 
ёки уларни баъзи бир моддаларига нисбатан қўлланиши мумкин. Марказий 
банк томонидан бунақанги танланган ёндашувнинг қўлланиши, банкларнинг 
у ёки бу турдаги депозит операцияларини рағбатлантириш ёки чегараланиш 
мақсадида амалга оширилади. 
Банк пассивларига нисбатан резерв талабларини аниқлаш усулининг 
турли туманлиги, банк пассивларининг умумий миқдори ўзгаришига 
минимал резервларнинг ўрнатилиши усули (яъни асосий корреспондент 
ҳисобга пулнинг тушиши натижасида ва ундан пул маблағларини берилиши 
шаклланади, маълум вақтдагина уларнинг қолдиғи кўпайиши ёки камайиши 
мумкин).
Иккинчи усул, банк активларига нисбатан резерв талабларини 
аниқланиши ҳисобланади, у ҳақиқий француз ихтироси бўлиб, амалда жуда 
кам қўлланилади. Унинг моҳияти шундан иборатки, кредит қўйилмаларини 
умумий юқори қисмига ёки уларни ўсишига лимит (миқдорий чегара) 
ўрнатилишидир. Шуни қайд этиш лозимки, кўрсатилган параметрлар ҳар 
битта банк учун индивидуал тартибда белгиланади. Худди шундай, банк 
томонидан битта мижозга бериладиган кредитнинг миқдори ва сони ҳам 
лимитланиши мумкин. Бунақанги директив параметрлар “кредит 
потолоклари” деб ном олиб, ҳудди шундай кредит потолоклари методи деб 
аталган. Англияда бу метод 1971 йилгача ишлатилган. Ўрнатилган кредит 

---

66 
лимитларини бузган тижорат банклари учун, Англия Банки томонидан юқори 
ҳисоб фоизи тўлаш кўринишида ёки ушбу лимитдан ошган тенг сумма 
Англия Банкидаги фоизсиз ҳисобга мажбурий ўтказиш билан жазолашга 
тортилган. 
Шундай қилиб, марказий банк кредит чегараланишлари техникасини 
қўллаб, муомаладаги пул массасини ўсиш даражасини тартибга солиш 
мумкин.
Резерв базасини банк пассивларига ёки активларига нисбатан аниқлашни 
ҳар бир усулининг ўзига хос афзалликлари ва камчиликлари мавжуд. Бир 
томондан мажбурий резервлар банк ликвидлигини яхшиланишига 
кўмаклашади, (агар у банкнинг пассив операциялари асосида ҳисобланса). 
Ушбу ҳолатда уларнинг иқтисодиётга таъсири ўртача бўлади. Пассив 
операциялар бўйича мажбурий резервларнинг ўрнатилиши банк томонидан 
бериладиган ссудаларнинг камайишига олиб келади, яъни ресурслар 
қимматлашади (агар банк умумий актив кредит операциялари миқдорини 
камайтириш ниятида бўлмаса). Бунинг натижасида банк томонидан актив 
операциялар бўйича оладиган фоиз ставкаси ўсади ва кредитлар миқдори 
камаяди. Бошқа тарафдан, кредит операцияларига асосланган мажбурий 
резервларнинг нормалари, тўғридан-тўғри инвестиция киритилишига тўсиқ, 
яъни чегараланиш бўлади ва умуман ўртача фоиз ставкасини ушлаб туриш 
имкониятини туғдиради. Мустасно давр ҳам бўлади (марказий банк мисол 
учун, хорижий капитални жалб этиб мамлакат тўлов балансини тартибга 
солишга қаратилаётган сиёсат юритаётган бўлса). Банк активларига нисбатан 
резерв талабларининг ўрнатилиш усули сезиларли камчиликлардан ҳоли 
эмас. Кредитни чегаралаш - бу кредитга жуда қаттиқ таъсир қилиш шакли 
ҳисобланади. Ўз навбатида бунақанги амалиёт мамлакатда актив 
фаолиятнинг пасайишига олиб келади, умуман банк тизимини амал 
қилишини ёмонлаштиради, банк фаолиятида рақобатнинг ривожланишига 
тўсқинлик қилади, кичик ва ўрта фирмалар томонидан банк кредитини 
олишни қийинлаштиради, уларни тўловга ва кредитга қобилиятини ҳамда 
молиявий аҳволини ёмонлаштиради.
Охир оқибатда резерв нормалари тижорат банклари рентабеллигига 
салбий таъсир кўрсатади, марказий банкнинг махсус рақамида банкларнинг 
пассивлари ёки активларининг бир қисмини “музлатилиши” банк 
даромадларининг камайишига олиб келади. Олинмаган фойда юзага 
келганлиги оқибатида, банклар кредитлар бўйича фоизни ошириш ҳисобига 
ёки жалб қилинган маблағларга тўланадиган фоизларни камайтириш йўли 
билан йўқотилган фойдани қоплашга ҳаракат қиладилар.
Буюк Британияда жуда қисқа муддат оралиғида кредит чеклашлари 
амалиётда қўлланилган. Кўпгина ғарб иқтисодчилари фикрига қараганда 
ушбу усул инфляцияга қарши курашишда анча-мунча самарали хизмат 
қилади. Шунинг учун ҳам, марказий банклар инфляция кучаяётган ёки тўлов 
баланси инқирозга учраган даврда банк кредитлари миқдорини тўғридан-
тўғри чеклашга боришади. 

---

67 
Марказий банк олдида тижорат банкларининг мажбуриятларини 
бажарилиши (ушлаб турилишини) ҳисоботи даври билан ва бажарилиш 
даври ўртасидаги муносабатни баъзи бир вариантлари мавжуд, қайсики бу 
даврда минимал резервлар суммаси резерв ҳисобида сақланиши зарур. 
Мажбуриятларнинг ҳисоб-китоб даври ва бажарилиш даври турли 
давлатларда бир хил эмас. 
Масала шундаки, кўрсатилган резервларнинг ҳисоб-китоб даври билан 
сақлаш даври ўртасида интервал вақт миқдори турличадир. Ушбу интервал 
қанчалик катта бўлса, бу вақтда пул-кредит соҳасидаги аҳвол билан 
резервларнинг миқдори шунча кам реал боғланган бўлади, худди шунингдек 
марказий банкнинг, айниқса қисқа муддатдаги тартибга солувчи чора-
тадбирлари самараси шунча кам бўлади.
1980-йилларда баъзи бир давлатларда молиявий либераллашув курсининг 
ўзгариши билан минимал резервларнинг пул-кредит сиёсатида ролининг 
самараси камайиб кетди. Бари бир кредит институтларини жорий ва 
муддатли омонатларини қабул қилиш ва сақлаш ҳозирги замон марказий 
банкларнинг муҳим функцияларидан бири бўлиб қолиши давом этмоқда 
(ваҳоланки марказий банклар балансида бу депозитларни улуши унчалик 
катта бўлмаса ҳам). Бу сиз марказий банклар ўзининг қолган функцияларини, 
яъни “банкларнинг банки”, “ҳукуматнинг банкири ва кассири”, расмий пул-
кредит ва валюта сиёсатини олиб бориш, иқтисодиётга зарур бўлган нақд 
пулсиз ва нақд-пул шаклидаги миқдор билан таъминлаш, давлатни ички ва 
ташқи қарзини бошқариш, банклар ва молиявий бозорлар устидан назоратни 
олиб бориш каби функцияларини бажара олмайди.
Англия Банкининг муҳим функцияларидан бири - давлат қарзини 
бошқариш ҳисобланади. Англия ҳукумати солиқлар кўринишида оладиган 
тушумга нисбатан одатга кўра бюджетдан ошиқча сарф-ҳаражатларни амалга 
оширади. 
Ҳукумат билан бозор ўртасидаги ҳар кунлик маблағларнинг оқими 
Англия Банкидаги Миллий Кредит Фонди (National Loans Fond - NLF) 
ҳисобидаги маблағ ҳаракатида ўз аксини топади. NLF нинг қисқа муддатли 
дефицити юзага келган пайтда, уни Англия Банкидан маблағ олиб қоплаш 
мумкин, ошиқча бўлган маблағ Банкга жойлаштиради. 
Бунақанги тўғридан тўғри молиялаштириш фақат қисқа муддатли бўлиб 
ва Англия Банкининг тамойилиал роли ҳисобланади, қайсики у Ғазначилик 
номидан иш тутиб, маблағларни жалб этиш мумкин. Англия Банки амалдаги 
қарзлар миқдорини ва ҳукуматнинг янги қарзларини назорат қилади. 
Ҳукумат заёмининг учта асосий шакли мавжуд бўлиб, улар