Evolyutsiya nazariyasi

Geografik o‘zgaruvchanlik. O‘zgaruvchanlik faqat populyatsiya ichida emas, balki populyatsiyalar o‘rtasida ham sodir bo‘ladi.
Bir tur arealidagi populyatsiyalar orasidagi farqlar geografik o‘zgaruvchanlik deb ataladi. Populyatsiya masofa jihatdan bir-biridan qancha uzoq bo‘lsa ularda farqlar shuncha katta bo‘ladi.
XIX asrning oxirida zoologlar, XX asrning boshida genetiklar geografik o‘zgaruvchanlikning adaptiv qiymatga ega, muhit sharoiti bilan bog‘liq, dedilar. Agar tur muhitni o‘zgaruvchan shartiga moslashib borsa, unda har bir turda turli xil parallel o‘zgaruvchanlik sodir bo‘ladi. Geografik o‘zgaruvchanlikda bunday parallelizm ko‘p uchraydi. Masalan, yer
Demak, bir tur populyatsiyalari bir-biridan uzoq bo‘lib, ular o‘rtasida farq mavjud. Bu geografik o‘zgaruvchanlik hisoblanadi.
Hayvonlarda belgilarning geografik o‘zgaruvchanligini o‘rganish natijasida alohida qoidalar tarzida ifodalangan ba’zi bir umumiy qonuniyatlar aniqlandi. Shulardan issiq qonli hayvonlarga taaluqli bo‘lganlari quyidagilar.
1. Bergman (1847 yil) qoidasi. Arealning ancha issiqroq qismlarida individlar kichikroq, sovuqroq qismlarida esa yirikroq gavdali individlardan iborat bo‘ladi. Masalan, Qora dengiz atrofidagi quyonlarning kalla suyagini uzunligi 8 sm, Shimoldagi 10 sm dan oshadi. Demak bir tur populyatsiyalari bir-biridan uzoq bo‘lib, ular o‘rtasidagi farq mavjud. Bu geografik o‘zgaruvchanlik hisoblanadi. Bu qoida ko‘plab turlarga taaluqli, ammo qushlar 10-25 %, sut emizuvchilarda 20-40 % bu qonunga bo‘y sinmaydi. Masalan, yer qazuvchi sut emizuvchilar qor qalin bo‘ladigan joylarda sovuqdan himoyalangan. Shunga ko‘ra, qishki oziq ular tanasining katta-kichigligini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi.
2. Allen (1877 yil) qoidasi. Bu qoidagi ko‘ra, hayvonlar tanasining turtib chiqib turgan qismi (dumi, quloqlari, oyoqlari) arealning sovuq qismida issiq qismidagiga nisbatan kaltaroq bo‘ladi. Bu qoida Berman qoidasining rivojlantirishga asoslanadi. Bu qoida ham doimo tasdiqlanmaydi. M: qushlarda qanot va patlari issiqlik ajratishda qatnashmaydi.
3. Elogori (1833 yil) qoidasi. Bu qoidagi ko‘ra, tur arealidagi issiq va sernam joylarda qora pigment miqdori, sovuq va quruq joylarda esa qizg‘ish va sarg‘ish teri, jigar rang pigment miqdori ko‘p uchraydi. Bu qoidaga amal qilmaydigan xollar kam uchraydi. Ammo bu qoidaning fiziologik asosi hozircha aniq emas.
Geografik o‘zgaruvchanlik populyatsiyalar o‘rtasidagi xodisa bo‘lib, tur tabiatini uyg‘onishiga yordam beradi. Bu turni tipologik populyatsiyasining noto‘g‘ri ekanligini ko‘rsatadi. Bir turga kiradigan har xil populyatsiyalarda adaptiv reaksiyalar turning bir butun tarkibiga ta’sir etadi.
Tur tarkibidagi kenja tur tushinchasi XIX asirdan boshlab ishlatilmoqda. U mazmun jihatidan tur xili yoki geografik irqqa yaqin turadi. Kenja turdan keyingi birlikni ifodalaydi.
Birlik tarzda bir qancha individlardan iborat, degan ta’rifga asoslanib, kenja tur ham unga munosib organizlardan iborat, degan tushuncha keng tarqalgan. Lekin kenja turga bunday ta’rif berish noto‘g‘ri. Axir tur kenja turlardan emas, balki ko‘plab mahalliy populyatsiyalardan iborat bo‘lib, ularning har biri genetik jihatdan farq qiladi. Kenja turning evolyutsiya birligi sifatida tan olish bu tushunchani yanada chigallashtiradi. Turning geografik o‘zgaruvchanligi qancha mukammal o‘rganilgan bo‘lsa, kenja turning farq qilishi shuncha qiyin bo‘ladi. Mayr fikricha, kenja tur geografik alohidalanishga mos kelsa, evolyutsiya birligi sifatida ishlatilishi mumkin.
E.Mayr kenja turga quyidagicha ta’rif beradi, “tur joylashgan arealning ma’lum qismini egallagan, muayan turning boshqa populyatsiyalaridan farq qiladigan, o‘xshash fenotip yig‘indisi kenja tur deyiladi” (Mayr. Populyatsiya, vidi i evolyutsiya. M: Mir 1974).