Evolyutsiya nazariyasi

CH. Darvinning yirik asarlari va ularning qisqacha mazmuni

Darvinning “Turlarning kelib chiqishi…...” nomli asari Lyayyel tabiri bilan aytganda “bir uzun” orgumentdan iborat edi. Bu asar evolyutsion nazariya, turlarning kelib chiqishi, tabiiy tanlanish nazariyalarini isbotlashga bag‘ishlangan bo‘lib, 14 bobdan iborat Sun’iy tanlash, o‘zgaruvchanlik va irsiyat masalalariga kata o‘rin berilgan. Ularning qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati ochib berilgan.

Bu asarda bayon etilgan xulosalarni isbotlash uchun Darvin keyinchalik ko‘plab asarlar yozdi. 1868 yilda “Honakilashtirilgan hayvon va madaniy o‘simliklarning o‘zgaruvchanligi” asarini yozdi. Bu asarda yangi zot va nav yetishtirish uchun sun’iy tanlashning o‘rnini ochib bergan. 1871 yilda “Odamning paydo bo‘lishi va jinsiy tanlash” nomli kitobini nashr ettirdi. Odamning paydo bo‘lish masalasiga bag‘ishlangan Uollesning 1864 yilda yozilgan asaridagi xulosalar o‘sha davrdagi Darvin fikrlaridan ancha progressiv edi. Ammo Uolles odamni yaratuvchisi Xudo deb bilardi. Darvin o‘z asarida odam maymundan paydo bo‘lganligini solishtirma anatomiya, paleontologiya, fiziologiya, embriologiya dalillari asosida isbotlaydi. Ammo Darvin ham odamning paydo bo‘lishida ijtimoiy omillarning rolini ochib bera olmadi. Bu masalani F.Engls “Maymunning odmga aylanishida mehnatning roli” asarida har tomonlama ochib berdi.
Bu asrning ikkinchi qismida jinsiy tanlash-ikkilamchi jinsiy belgilarning paydo bo‘lishi masalalarini yoritgan. 1872 yilda “Odam va hayvonlarda tuyog‘ining ifodalanishi”, 1875 “Hasharo‘txo‘r o‘simliklar to‘g‘risida”, 1876 yilda “O‘simliklar olamida chetdan va o‘z-o‘zidan changlanishning ta’siri”, 1879 yilda “Eramz Darvinning hayoti”, 1881 yilda “Yomg‘ir chuvalchangining faoliyati natijasida yerning unumdor qatlamini hosil bo‘lishi va uning hayot kechirish ustida kuzatishlar” kabi ko‘plab hozir ham o‘z qimmatini yo‘qotmagan asarlar yozgan. Uning asarlari jami 12 tomdan iborat.
CH.Darvin “Bigl” kemasida sayohatga ketish oldidan dindor edi. Sayohat davrida uning dunyoqarishi keskin o‘zgaradi, evolyutsion ta’limot ustida ishlash davrida dindan tamomila voz kechdi.
“Butun umr bo‘yi mening asosiy ishim va hayot lazzatim ilmiy ish bilan shug‘ullanish bo‘ldi” deb yozgan edi.
1882 yil 19 aprelda Ch. Darvin vafot etdi. Jamoa palasining qarori bilan uning jasadi Vestminster abbatligida daft etildi. Uning qabri I.Nyuton qabri bilan yonma-yon.
Darvinning do‘sti va safdoshi T.Geksli “Men uni qanchalik ko‘p bilaversam, u menga shunchalik ko‘proq ideal olim sifatida ta’sir etardi” deb yozgan edi. K.A.Termiryazov “Darvin olim namunasidir” degan maqolasida Darvinning ilmiy faoliyatidagi muvafaqqiyatlarini faqat aqliy fazilatlarga bog‘lab bo‘lmaydi, deb yozgan edi. Mana shularning hammasidan ustun turadigan bir fazilat bor ediki u ham bo‘lsa “hatto g‘animlar ham e’tirof etgan yana bir ahloqiy fazilat balqib turadi, bu uning ilmga sadoqati, rostgo‘yligi edi. O‘zini himoya qilib chiqayotgan g‘oyasiga nisbatan har qanday shahsiy hissiyotdan shu qadar to‘la voz kecha olgan olim kamdan-kam bo‘ladi”.