Evolyutsiya nazariyasi

Genom evolyutsiyasi
Prokariot va eukariotlar evolyutsiya jarayonida yagona ajdoddan kelib chiqqan. Ular genomining divergensiyasi yangi turlar va boshqa taksonlar kelib chiqishiga sabab bo‘lgan.
Yerda hayot paydo bo‘lgan dastlabki davrlarda nuklein kislotalar genetik kod vazifasini bajarmagan. Evolyutsiya jarayonida ortiqcha DNK keyinchalik ma’lum funksiyani bajaradigan genlarga aylangan.


Prokariotlar genomi evolyutsiyasi
Evolyutsiya jarayonida ortiqcha DNK ahamiyati organizm yashab qolishi uchun kamayib borgan. Bu jarayonda genom razmeri kamayib borgan. Bu kod hosil qilmaydigan nukleotidlar hisobidan amalga oshgan. Shuning bilan birgalikda tarixiy jarayonida prokariotlarning xususiyati saqlanib qolgan. Masalan, ichak tayoqchasi har 20 minutda ko‘payadi. Bu gaploid naborli xromosomalarga xos bo‘lib, fenotipda har qanday mutatsiyani yuzaga chiqaradi.
Genom razmerining kichikligi, gaploidligi, fenotipda har bir mutatsiyani namoyon bo‘lishi, tez ko‘payishi prokariotlarni tez moslanishiga olib kelgan. Shuning bilan birgalikda prokariotlarda har xil strukturali o‘zgarishlar xos emas. Evolyutsiyaning bu yo‘nalishi tupikdan iborat. DNKning 2% ma’noli axborotni ifodalaydi, qolgan 98% axborot tashimaydi, shuning uchun mussor DNK deb ataladi. Lekin ana shu mussor qismi asosiy qismnibirlashtirib turishi bilan katta ahamiyatga ega ekanligi yaqinda aniqlandi.


Eukariotlar genomi evolyutsiyasi
Prokariotlardan farq qilib, eukariotlarda DNK miqdori ko‘payib boradi. Bu DNK ning ko‘p qismi aminokislotalarni kodlashtirmaydi, ya’ni “indamas” hisoblanadi. Hatto bitta genda indamas (ular intron deyiladi) va kodlovchi (ular ekzonlar deyiladi) uchastkalar qo‘shilgan bo‘lishi mumkin. Xromosomalar murakkab kimyoviy tuzilishga ega. Eukariotlar xromosomasi ko‘pchilik hollarda diploid bo‘ladi. Ularda ko‘payish uchun vaqt ham ko‘proq bo‘ladi. Bular adaptiv va progressiv evolyutsion ahamiyatga egadir. Eukariotlarda bu jarayonlar turli vaqtlarda sodir bo‘lishi lozim. Genom razmerining o‘zgarishi poliploidiya jarayonida sodir bo‘ladi. Natijada genlar soni ortib, ortiqcha genotip material hosil bo‘ladi. Bu “ortiqcha” genetik material mutatsiya va tanlash jarayonida o‘zgaradi. Evolyutsiya jarayonida mutatsiya va divergensiya natijasida nukleotidlar ketma-ketligi poliploid orqali dipdoid holatga o‘tgan. Genlar miqdorining ko‘payishi ijobiy biologik natijalariga olib kelmaydi.
Agar genom miqdori faqat poliploidiya orqali oshsa, uning razmeri to‘lqinsimon oshadi. Haqiqatda genom DNKsining miqdori asta-sekinlik bilan oshadi. Bu holat boshqa faktorlarga ham ta’sir etish imkonini beradi.
Xromosomalar qayta qurilishi genom razmerining o‘zgarishi, keyinchalik esa DNK ning o‘zgarishiga olib keluvchi deletsiya, duplikatsiya, translokatsiya ham muximdir. Bular ba’zi genlarni xromosoma o‘tishi va qayta tanlanish uchun imkon beradi.
Genom miqdorining o‘zgarishida nukleotidlar ketma-ketligi amplifikatsiyasi muhim o‘rin tutgan. Bu DNK uchastkasini takrorlanishining kelib chiqishini ta’minlaydigan kopiya-nusxa hosil bo‘lishidir. Eukariotlar genomida bunday takrorlanuvchi uchastkalar ko‘p bo‘lib, amplifikatsiya irsiy materialni uzayishiga olib kelgan faktordir. Buning natijasida “genlar oilasi” hosil bo‘ladi. Masalan: odamda gemoglobin sintezini boshqaruvchi 8 ta gen bor. Ular 2 ta a va v globin “genlar oilalarini” tashkil etadi.
Shunday qilib, nukleotidlar ketma-ketligi amplifikatsiyasi genom evolyutsiyasi jarayonida sodir bo‘lib, genom uzayishi, genlar oilasi, genlar divergensiyasi, o‘zgarishiga olib keladi.