Evolyutsiya nazariyasi

Evolyutsiyaning molekuyar asoslari
Organizmning genetik molekulalarida o‘zgarishlar sodir bo‘lishi natijasida yangi genlar, ular ifodalaydigan belgilar hosil bo‘lishi evolyutsiyaning molekulyar asosi hisoblanadi. Bu jarayon yangi organik forma bo‘lishi bilan tugullanadi va uzoq vaqtni o‘z ichiga oladi.
Evolyutsiyada genom o‘zgarishlarining ba’zi qonuniyatlari. Genom-jinsiy hujayoraning gaploid xromosoma naborida joylashgan turning hamma irsiy materiallari yig‘indisi hisoblanadi. Genom turning genlari yig‘indisidan tashkil topadi. Masalan, partonogenez natijasida rivojlangan hasharotda erkak (samets)larida erkak genomi hosil bo‘ladi.
Genotip. Urug‘lanish natijasida ikkita ota-ona genomi birlashib genotipni hosil qiladi. Somatik hujayralar 2 ta genom yoki genlarning ikkita nabori yig‘indisidan iborat.
Kariotip-ma’lum turning somatik hujayralaridagi xromosomalarning diploid nabori yig‘indisidan iborat. Kariotip 2p bilan belgilanadi.
Genomda xromosoma p nabor va s, kariotipda 2p va 2s, mitozda 4ga yetadi.
Genlarning (genom va genotip) va xromosomalarning (kariotip) naborini farqlash kerak. Agar mutatsiya somatik hujayralarda sodir bo‘lsa, bunday mutatsiya somatik mutatsiya deyiladi va u nasldan-naslga o‘tmaydi.
Agar mutatsiya jinsiy hujayralarda sodir bo‘lsa, uni generativ mutatsiya deyiladi va u nasldan naslga o‘tadi.
Kariotipdagi 2 ta xromosomada yoki bir juft xromosomaning har ikkalasida bitta otadan, biri onadan olingan. Bu genlar allel genlar deyiladi.
Molekulyar biologiya fanining hozirgi yutuqlari har bir turga kiradigan organizmlar DNK sidagi nukleotidlar, oqsil molekulasidagi aminokislotalar joylashuvidagi izchillik buzilishini va uning ijobiy hamda salbiy oqibatlarini analiz qilish imkoniyatlarini bermoqda. Har bir aminokislotaning oqsil molekulasida o‘rin almashinuvi nukleotidlar almashinuvi bilan bog‘liq. Buni kompyuter dasturlarida o‘rganish mumkin.
Olingan ma’lumotlarga asoslanib, oqsil molekulasida qancha aminokislota almashganligini bilish mumkin. Har bir turning genomi o‘ziga xos genetik elementlardan tuzilgan. Bu genom tarkibida: 1. Genomda bir yoki bir necha marta takrorlanadigan noyob genlar; 2. O‘n yoki yuz marta takrorlanadigan genlar; 3. 10 dan 1000 martagacha takrorlanadigan genlar; 4. Million marta takrorlanadigan (ishchi) genlar bo‘ladi.
Masalan, odam bilan bakteriyaning noyob genlari bir-biriga o‘xshaydi. Lekin ularning sonidan farq qilishi mumkin. Bunday misollarni boshqa hayvon va o‘simliklar bo‘yicha ham keltirish mumkin.