Evolyutsiya nazariyasi

Harakatchan genetik elementlar
Prokariot va eukariotlar genomi evolyutsiyasida harakatchan genetik elementlar muhim rol o‘ynaydi. Ular avtonom genetik birlik bo‘lib, ularning nukleotidlar ketma-ketligidagi axborotlar genomining bir qismidan boshqa qismiga ko‘chib yurishiga yordam beradi. Bular trans pozonlar deyilib, xromosomalarning ma’lum uchastkalarida bo‘ladi. Bu elementlarni o‘simliklarda AQSH lik olim Mak Klinton, mikrorganizmlarda AQShlik olim Ahmad Buxoriy, hasharotlarda rus olimi Georgiy Georgiyev aniqlanganlar. Transpozonlar har xil tuzilgan bo‘lsa ham ular molekulasining ikki chetida maxsus nukleotidlar izchilligi markaziy qismida esa DNK molekulasining belgilangan joyida “yopishqoq” uchlar hosil qilib notekis qirquvchi transpozaza fermentini sintez qiluvchi gen bor. Transpozaza fermenti DNK molekulasining yopishqoq uchlar hosil qilib kesadi va transpozon uchlariga qovushtiradi. Hosil bo‘lgan xromosoma DNKsi va transpozon DNKsi qovushmalari hujayra DNK bo‘laklarini bog‘lovchi ferment ligaza ta’sirida o‘zaro kimyoviy bog‘ orqali bog‘lanadi. Transpozonlar hromosomalarda o‘z o‘rnini o‘zgartirganda irsiyat ham o‘zgaradi. Yashash muhiti o‘zgarsa transpozonlar ko‘chib yurishi ham ortadi. Natijada irsiyat ham o‘zgaradi.
Ana shulardan foydalanib ko‘chib yuruvchi genetik elementlar ishtirokida gen injenerligiga asoslangan ko‘plab biotexnologik jarayonlar yaratilgan. Bundan tashqari harakatchan (ko‘chib yuruvchi) genetik elementlar evolyutsiya jarayonida genom shakllanishiga olib keluvchi faktor sifatida juda muhim ahamiyatga ega.


Genom evolyutsiyasida genetik materialning gorizontal ko‘chishining roli
Tur ichidagi genetik material almashinuvi ularning vertikal tarqalishi deyiladi. Bundan tashqari, turlararo genetik material almashinuvi ham uchraydi. Bu esa gorizontal ko‘chish deyiladi. Bu sohada to‘plangan meteriallar kam bo‘lib, evolyutsiya uchun uning ahamiyati kattadir, ya’ni turlararo chatishish orqali yangi turlar paydo bo‘ladi. Shunday qilib, XX asrning 30-yillarida Rossiyalik olim Chetverikov genetika va evolyutsiya nazariyasining sintezi haqida birinchi fikrni aytdi. Keyinchalik S.Ray, R.Fisher, N.P.Dubinin, D.D.Romashov, F.Dobjanskiy, Dj.Xaksli, I.I.Shmalgauzen, E.Mayyer va boshqalar tadqiqotlari bu fikrning to‘g‘rililigini isbotladi va sintetik evolyutsiya nazariyasi yaratildi. Bunda genetika, ekologiya va evolyutsiya nazariyasi yutuqlari birlashtirildi.