|
balaand, chuquur, tekkis kabi.
3
. Orttirma daraja. Predmet belgisining boshqa predmetdagi shunday
belgiga nisbatan eng ko’p, oliy darajada ekanligini ifodalash orttirma daraja
deyiladi. Sifatning orttirma daraja shakli quyidagi usullar bilan ifoda qilinadi:
1
. Leksik usul. Oddiy darajadagi sifat oldida eng, juda, nihoyatda, behad,
g’oyat, g’oyatda, hammadan so’zlarni keltirish bilan yasaladi.
Leksik usulda ba’zan belgi bildiruvchi sifatlar o’rnida boshqa so’zlar
ishlatilishi mumkin: zahar (garimdori), olov (yigit).
Sifat darajasi o’zgarishlarisiz, takrorlash orqali ham orttirma daraja hosil
qilinadi: katta-katta, shirin-shirin.
-
-
Sifat oldidan to’q, jiqqa, tim, g’irt kabi so’zlarni keltirish bilan hosil qilinadi.
Sifat oldidan so’z birikmalari va iboralarni qo’llash orqali: haddan ziyod
(chiroyli), quling o’rgilsin (jonon) kabi yasaladi.
. Fonetik usul. Bunda sifatni tovush o’zgarishlari orqali, takrorlash yo’li bilan
yasaladi.
Sifatning birinchi bo’g’ini ikkinchi bo’g’inidagi undosh bilan takrorlanadi:
dum-dumaloq, pak-pakana kabi.
Sifatning birinchi bo’g’inidagi undoshi qo’shib takrorlanadi: sap-sariq, qip-
qizil.
2
-
-
-
Sifatning oldingi ikki tovushi ajratilib, unga p,m tovushlaridan biri qo’shiladi
va undan keyin so’zni o’zi takrorlanadi: yap-yangi, ko’m-ko’k kabi.
-
Sifatning birinchi bo’g’inidan keyin –ppa shakli qo’shiladi: soppa-sog’,
1
4
to’ppa-to’g’ri kabi” .
”
Ravish so’z turkumi ham belgi bildiruvchi so’z bo’lgani uchun sifat kabi
belgini (harakatning belgisini) darajalab, chog’ishtirib ko’rsatish xususiyatiga
ega. Biroq ravishlarda daraja anglatish sifatlardagi kabi taraqqiy qilgan emas.
Ravish darajasi ham uch ko’rinishiga ega: 1) oddiy daraja; 2) qiyosiy
daraja; 3) orttirma daraja.
Daraja ma’nosi sifat darajalardagi vositalarning o’zi bilan ifodalanadi.
Belgini darajalab ifodalash, asosan holat ravishlari (ayrim payt va miqdor)ga
xos.
1
. Oddiy daraja. Oddiy darajadagi ravish ish-harakat belgisining normal holatda
(chog’ishtirilmagan holatda) ekanligini bildiradi va o’ziga xos morfologik
ko’rsatkichga ega emas.
2
. Qiyosiy daraja. Qiyosiy darajadagi ravish harakat belgisining boshqa belgi
bilan chog’ishtirish orqali belgining kamligi, kuchsizligi, ko’pligi, ya’ni
kuchaytirish ma’nosini ko’rsatadi va ravishlarga – roq affiksini qo’shish
yordamida hosil qilinadi.
3
. Orttirma daraja esa ravishdan oldin juda, nihoyatda, eng, hammadan kabi
so’zlarni keltirish bilan hosil qilinadi va harakat belgisining normal holatdan
o’ta ortiqligini, kuchaytirilganligini ifodalaydi.
Bu kitobda fe’l shakllarining - ravishdosh va sifatdoshlarning daraja
ko’rsatishi haqida ma’lumot berilmagan.
Z.G.Xolmanovaning 2007-yilda chop etilgan “Tilshunoslikka kirish”
kitobida sifat so’z turkumi va ravish so’z turkumining daraja kategoriyasi
haqida qisman ma’lumotlar berilgan.
Bu kitobda sifat darajasi deb belgining me’yordan ortiq yoki kam darajada
ekanligini ko’rsatish sifat darajalari deyiladi. Sifat darajalarini uch xilga
1
5
ajratgan: 1) oddiy daraja; 2) qiyosiy daraja; 3) orttirma darajalardir .
1
4
Bu kitobda ravish so’z turkumining daraja ko’rsatishini, sifat darajalari
kabi uch turga ajratgan: 1) oddiy daraja; 2) qiyosiy daraja; 3) orttirma
darajalardir. Qolaversa, bu uch turdagi daraja kategoriyasiga bir qancha misollar
ham berilgan ekan.
Afsuski, bu kitobda fe’l shakllarining - ravishdosh va sifatdoshlarning
daraja ko’rsatishi haqida ma’lumot berilmagan.
Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 5-sinf uchun 2007-yil chiqarilgan
“Ona tili” darsligida daraja kategoriyasining alohida ta’rifi berilmagan. Faqat
sifat so’z turkumining daraja kategoriyasi haqida qisman ma’lumotlar berilgan.
Bu kitobda sifat so’z turkumi darajalari uch turga ajratgan: 1) oddiy
daraja; 2) qiyosiy daraja; 3) orttirma darajalardir. Bu kitobda ravish so’z
turkumining va fe’l shakllarining - ravishdosh va sifatdoshlarning daraja
ko’rsatishi haqida ma’lumot berilmagan.
M.Mirzayev, S.Usmonov, I.Rasulovlarning “O’zbek tili” kitobida sifat va
ravish so’z turkumining daraja ko’rsatishi haqida ma’lumotlar berilgan.
Bu kitobda sifat darajalari deb predmetlardagi (ba’zan ish harakatdagi) bir
xil belgini miqdoriga ko’ra nisbatlab bir-biridan farqlash hodisasiga aytiladi.
Sifat darajalarini uch turga ajratgan. Ular quyidagicha: 1) oddiy daraja;
1
6
2
) qiyosiy daraja; 3) orttirma darajalardir .
Bu kitobda ravish darajalari ikki turga ajratilgan. Ular quyidagicha:
) oddiy daraja; 2) orttirma darajalardir.
1
Bu kitobda ham fe’l shakllarining - sifatdosh va ravishdoshlarning daraja
ko’rsatishi haqida ma’lumot berilmagan.
Baxtiyor Mengliyev, O’rol Xolyorov, Xurshida Qodirovalarning
“Zamonaviy ona tili” (2011-yil) nomli kitobda o’zbek tilida daraja kategoriyasi
1
1
5
6
haqida umumiy ma’lumot berilgan. Bu kitobda daraja kategoriyasini daraja
shakli deb berilgan.
Daraja shakli-belgining bir-biriga qiyosiy munosabatni ko’rsatuvchi
shakli deyilgan. Belgi bildiradigan so’zlarda ba’zan belgi darajalab ko’rsatiladi.
Misol: katta, kattaroq, juda katta. Belgini darajalab ko’rsatuvchi maxsus
morfologik, leksik vositalar mavjud, ular daraja kategoriyasi ostida birlashadi.
Belgi bildiradigan so’zlarga, asosan sifat so’z turkumi kiradi. Bunga misollar
quyidagicha: yaxshi, yaxshiroq, juda yaxshi. Ravish so’z turkumi ham kiradi.
Bunga misollar: sekin, sekinroq, nihoyatda sekin. Qisman sifatdoshlarni ham o’z
ichiga oladi. Bunga misollar: eskirgan, biroz eskirgan, juda eskirgan.
1
7
Ravishdosh (kulib, kulibroq, rosa kulib) misollar keltirilgan .
Bu kitobda daraja kategoriyasi to’rt turga ajratilgan: 1) oddiy daraja;
) orttirma daraja; 3)qiyosiy daraja; 4) ozaytirma daraja.
2
1
. Oddiy daraja-belgining me’yodan ortiq ekanligini bildiradi. Bunga misollar:
Do'stlaringiz bilan baham: |
