Eshniyazova O. T

biroz,och so’zlarini keltirish bilan yasaladi. 2) oddiy darajagi sifatlarga –(i) mtir,

1

9

-

(i)sh, -gina qo’shimchalarini qo’shish orqali yasaladi .
Bu kitobda yana ravishlarning darajalanishi haqida ma’lumot berilgan
bo’lib, ravishlarda darajalanishni 4 ta shaklga ajratgan. 1) bosh daraja;
) qiyosiy daraja; 3) orttirma daraja; 4) kuchaytirma darajalardir. Bu daraja

2

2

0

shakllari haqida misollar berilgan bo’lib, ularni izohlab o’tgan .
Bu ko’rilgan kitobda faqat fe’l shakllari bo’lmish ravishdosh va
sifatdoshlarning darajalanishi haqida ma’lumot berilmagan.

1
1
2

8
9
0


M.Hamrayevning “O’zbek tilidan ma’ruzalar majmuasi” kitobida sifat
so’z turkumining darajalanishi, ravish so’z turkumining darajalanishi haqida
ma’lumot berilgan.

Sifat so’z turkumining darajalanishini 4 ta turga ajratgan. 1) oddiy daraja;

2

1

2

) orttirma daraja; 3) qiyosiy daraja; 4) ozaytirma daraja .
Ravish so’z turkumining darajalanishini ham 4 ta turga ajratgan. Ular
quyidagicha 1) bosh daraja; 2) qiyosiy daraja; 3) orttirma daraja; 4) kuchaytirma

2

2

darajalar .

Yana shuni ham aytib o’tish lozimki, bu kitobda fe’l shakllarining -
ravishdosh va sifatdoshlarning daraja ko’rsatishi haqida ma’lumot berilmagan.
Umumta’lim maktablarining 6-sinf uchun chiqarilgan “Ona tili” darsligida
sifat so’z turkumining daraja kategoriyasi haqida ma’lumotlar berilgan.
Sifat so’z turkumining darajalari deb belgining ortiq yoki kamlik jihatidan
farqlanishi sifat darajalari, ana shunday ma’no ifodalovchi shakllar esa daraja
shakllari deyiladi. Sifatlarning quyidagi to’rt xil darajasi mavjud: 1) oddiy

2

3

daraja; 2) qiyosiy daraja; 3) orttirma daraja; 4) ozaytirma darajalardir .

I.Azimov, M.Saparniyozovalarning 2011-yilda chop etilgan “Ona tilidan
ma’ruzalar va testlar majmuasi” kitobida daraja kategoriyasi va sifat so’z
turkumining daraja kategoriyasi haqida ma’lumotlar berilgan.

”

Belgining ortiq yoki kamligi jihatidan farqlanishi sifat darajalari, shu

ma’noni ifodalovchi shakllar esa daraja shakllari deyiladi.
Sifat darajalari to’rt xil: 1) oddiy daraja; 2) qiyosiy daraja; 3) orttirma
daraja; 4) ozaytirma darajalardir.

1

. Oddiy daraja: Belgining odatdagi me’yorini bildirib, boshqa sifat darajalari
uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Oddiy daraja maxsus ko’rsatkichga ega emas.
. Orttirma daraja: Belgining me’yordan ortiq ekanligini bildirgan sifat shakli
bo’lib, quyidagi usullar bilan yasaladi:

2

2
2
2

1
2
3


1

) sintaktik usul: oddiy darajadagi sifat oldidan juda, g’oyatda, nihoyatda, eng,
jiqqa, g’irt, o’lguday, tim kabi so’zlarni keltirish bilan yasaladi.
) fonetik usul: sifatning birinchi bo’g’inini tovush o’zgarishi orqali, takrorlab
qo’llash orqali yasaladi.
. Qiyosiy daraja. Belgining me’yoridan biroz kamligini qiyoslab ko’rsatuvchi
daraja bo’lib, sifat asosiga –roq qo’shimchasini qo’shish orqali yasaladi.
. Ozaytirma daraja. Belgining me’yoridan kam ekanligini bildiruvchi sifat
shaklidir. U quyidagi usullar bilan yasaladi:
) sintaksis usul: oddiy darajadagi sifat oldidan: sal, picha, biroz, xiyol, xiyla,
nim so’zlarni keltirish orqali yasaladi.
) morfologik usul: rang, tus bildiruvchi ayrim sifatlarga –ish, –(i)mtir

2

3

4

1

2

2

4

qo’shimchalarini qo’shish orqali yasaladi .

Bu kitobda ravish va fe’l shakllarining - sifatdosh va ravishdoshlarning
daraja ko’rsatishi haqida ma’lumot berilmagan.

Qolaversa, bu kitobda berilgan orttirma darajaning yasalish usullarini,
boshqa yuqorida keltirilgan ilmiy adabiyotlarda berilgan orttirma darajaning
yasalish usullarini taqqoslab o’tishni lozim deb bildim.

Bu kitobda orttirma darajaning oddiy darajadagi sifat oldidan juda,
g’oyatda so’zlarni keltirish bilan yasalishini sintaksis usul deb atalgan. Boshqa
yuqorida keltirilgan ilmiy adabiyotlarda orttirma daraja oddiy darajadagi sifat
oldidan eng, juda so’zlarni keltirish bilan yasalishini leksik usul deb aytilgan.
Men bu kitobning muallifi Miyassar Saparniyozova domla bilan
uchrashganimda nima uchun sifat darajalarining, orttirma daraja shaklining
oddiy darajadagi sifat oldidan juda, g’oyatda kabi so’zlarni keltirish bilan
yasalishini sintaksis usul deb qaraganligini so’raganimda, u kishi buni yozganida
maktab dasturidan chetga chiqmaganligini, oddiy darajadagi sifat oldidan juda,
g’oyatda kabi so’zlari, gapning ichida qo’llanganda bitta so’zni tashkil etshini, shuning

2

4


uchun orttirma darajaning bunday yasalishi sintaksis usul hisoblanishini
qildi.

bayon

A.Nurmonov, A.Sobirov, Sh.Yusupovalarning 2-bosqich talabalari uchun

2

010-yilda nashr qilingan “Hozirgi o’zbek adabiy tili” darslikda ham daraja
kategiriyasi haqida ma’lumot berilgan. ”Qiyosiy darajadagi sifatlar belgining ortiq
yoki kamlik munosabatini ifodalab, oddiy daraja sifatlarga –roq qo’shimchasini olib

2

5

yasalishiga aytiladi” deyilgan va bir qancha misollar berilgan. Bu kitobda orttirma

daraja haqida ham ma’lumotlar berilgan. Ular quyidagicha: ”Orttirma daraja belgining
mo’ljaldan ortiqligini, kuchliligini bildirgan sifatlar orttirma daraja sifatlar hisoblanadi.
Bunday sifatlar: 1. Oddiy darajadagi sifatlarning 1-bo’ginidagi oxirgi undoshining “m”
yoki “p” undoshiga almashtirib yoki shunday undosh qo’shib sifat oldidan takrorlash
bilan ifodalanadi deb bir qancha misollar berilgan ekan. Misol: ko’m-ko’k, sap-sariq.

2. Tarkibidagi birinchi unlini yoki ikkinchi unlini cho’zish yo’li bilan ifodalanadi.

2

6

Bunga ham misollar berilgan. Ular: yaxshi-juda yaxshi kabi .

Biz ilmiy adabiyotlar bilan tanishib chiqayotganimizda fe’l shakllarining -
sifatdosh va ravishdoshlarning daraja kategoriyasi haqida alohida berilgan ta’riflarni
uchratmadik. Faqat yuqorida keltirilgan ayrim ilmiy adabiyotlarda fe’l shakllari
bo’lmish sifatdosh va ravishdoshlarning qisman daraja ko’rsatishi haqida misollar
berilgan. Fe’l shakllarining - sifatdosh va ravishdoshlarning daraja ko’rsatishi haqida
quyidagilarni qo’shimcha qilish mumkin.

Ravishdoshlar ham sifat so’z turkumi va ayrim ravish so’z turkumlari kabi
daraja ko’rsatish xususiyatiga ega.

Predmetlardagi ish-harakatning va bir xil belgining ortiq-kamligi jihatidan
farqlanishi ravishdosh darajasi deyiladi.

Ravishdoshlarning quyidagi daraja shakllari bor: 1. Oddiy daraja: ota-
bobolarimiz kitobni qo’liga olganda uni o’pib, ko’zlariga surtganlar. 48-bet. “1-sinf
O’qish kitobi”. Bu gapda o’pib so’zi oddiy daraja shaklida kelgan. O’pib so’zi xech

2
2

5
6


qanday qo’shimcha olmagan. 2. qiyosiy daraja: U beparvolik qilib ishga kechikibroq
qo’l urdi: 224-bet, “4-sinf O’qish kitobi”. Bu gapda kechikibroq so’zi –roq
qo’shimchasini olib qiyosiy daraja hosil qilingan. 3. orttirma daraja: Unga rossa
achinib ketdim. 239- bet, “4-sinf O’qish kitobi”. Bu gapda achinib, so’zining oldiga
rossa so’zini keltirish orqali yasalgan.

Sifatdoshlar ham ravishdoshlar kabi darajani ko’rsatadi: 1)oddiy daraja:Yelkasi
keng, barmoqlari yo’g’on, poychasi semiz, qaddi-qomati kelishgan edi. 127- bet, “3-
sinf O’qish kitobi”.

2) qiyosiy daraja: Samanning jasadi qor tagida qolipdi. Ustida bo’rilar

dumalaganroq ko’rinadi. O’limlik atrofidagi qorlar payhon bo’lib ketibdi. 185- bet, “4-

sinf O’qish kitobi”.

3

) orttirma daraja: -O’n sakkizda, shahanshohim. Uni ko’rdim, juda

kelishgan va bahodir yigit. 217- bet, “4-sinf O’qish kitobi”.