Ер тузишни лойихалаш

Ерларни хўжаликда ички баҳолаш
Ишчи 
участка-
Экинлар бўйича баллар 
ларнинг 
тартиб рақами 
ғалла 
картошка кўп йиллик 
ўтлар 
бир йиллик 
ўтлар 
макка- 
жўхори 
55 
60 
139 
140 
50 
46 
50 
50 
52 
49 
55 
55 
55 
49 
41 
41 
30 
28 
27 
27 
64 
60 
69 
69 
38 жадвал
 
Дала алмашлаб экишининг 2 даласини паспортизациялашнинг йиғма 
маълумотлари (майдони 83 га), 1993 й. 
Кўрсаткичлар 
Ишчи участкасининг тартиб рақами 
55 
60 
139 
140 
1 
2 
3 
4 
5 
Майдони, га 
19,7 
19,8 
25,1 
18,4 
Тупроқлар типи 
Ч и м к у л р а н г 
Механик таркиби
Эрозияга 
учраши 
Жойнинг 
нишаблиги, град 
Ишчи 
йўналишдаги ни-
шаблик, град 
Қиялик 
йўналиши 
Хисобланган 
кенглиги, м 
Ҳисобланган 
узунлиги, м 
Ишлаб чиқариш 
марка-зигача 
ўртача масофа, 
км 
Ўрмон 
полосалари май-
дони, га 
Зах қочириш 
ўрта қумоқ 
ювилмаган 
3 гача 
0,1 
ШЛ 
420 
469 
0,9 
- 
650 
2,0 
- 
I 
ортиқча намланган 
ўрта қумоқ 
ювилмаган 
3 гача 
0,1 
ШЛ 
250 
792 
1,6 
- 
750 
2,0 
6,5 
II 
қуритилган 
енгил қумоқ 
ўрта 
ювилган 
5 гача 
0,3 
ШЛ 
250 
1004 
1,8 
0,6 
750 
1,5 
30,0 
IV 
- 
қумли 
кучсиз 
ювилган 
5 гача 
0,4 
ШЛ 
320 
575 
2,1 
0,6 
- 
2,0 
29,0 
III 
- 

---

364 
каналлари 
узунлиги, м 
Йўл қўйиладиган 
ювилиш, 1 га т 
Потенциал 
ювилиш 1га т 
Эррозия хавфи 
тоифалари 
Мелиоратив 
ахволи 
Ҳайдалма қатлам 
қалин-лиги, см 
Гумус горизонти 
қалинлиги, см 
Гумус миқдори, 
% 
Агроэкологик 
участка-нинг 
тартиб рақами
Р
Н
Р
2
О
5
миқдори, 
100 г мг 
К
2
О миқдори, 100 
г мг
Ифлосланиш 
даражаси,% 
Экинларнинг 
жойлашиши 
Сервитутлар 
мавжудлиги 
Фойдаланишнинг 
махсус
20 
20 
1,8 
11 
6,0 
20,0 
20,0 
кузги
буғдой 
- 
23 
33 
1,8 
11 
5,1 
18,75 
4,75 
кузги
буғдой 
- 
23 
26 
1,5 
58,59 
5,5 
18,75 
8,5 
ўрта 
кузги
буғдой 
- 
26 
31 
1,5 
55,58 
5,8 
25 
10,0 
кузги буғдой 
- 
38 жадвалнинг давоми
1 
2 
3 
4 
5 
тартиби
Заҳарли моддалар 
билан 
ифлосланиши, 1 
кг мг: 
маргимуш 
мис 
рух 
цинк 
никель 
- 
5-10 
20-30 
<90 
45-60 
20-30 
25-30 
800-900 
<0,15 
- 
5-10 
20-30 
<90 
45-60 
20-30 
25-30 
800-900 
<0,15 
- 
5 гача 
20 гача 
<90 
<45 
20 гача 
<25 
<800 
<0,15 
- 
5 гача 
20 гача 
<90 
<45 
20 гача 
<25 
<800 
<0,15 

---

365 
қўрғошин 
марганец 
кадмий 
кобальт 
бериллий 
ванадий 
молибден 
стронций 
симоб 
литий 
радиактив 
нурланиши 
қуввати миқдори, 
1 г мкр 
пестицидлар, 1 кг 
мг 
Озуқа 
моддаларининг ба-
лансланмаганлиги, 
1 кг мг: 
ўзгарувчи 
фосфор 
калий 
<7,0 
<0,01 
<0,64 
<1,0 
<10 
- 
- 
15-25 
- 
60-90 
<250 
<7,0 
<0,01 
<0,64 
<1,0 
<10 
- 
- 
15-25 
- 
60-90 
<250 
<7,0 
<0,01 
<0,64 
<1,0 
<10 
- 
- 
15-25 
- 
40-60 
<250 
<7,0 
<0,01 
<0,64 
<1,0 
<10 
- 
- 
15-25 
- 
40-60 
<250 
Кўриниб турибдики, келтирилган кўрсаткичлар йиғиндиси ва лойиҳа 
маълумотлари унинг ахборотлилигини ва олинган маълумотлардан тупроқ 
унумдорлигининг ўзгариши ва аҳволи устидан назорат ўрнатиш учун 
фойдаланишни; ернинг баҳосини, ер солиғини ва ер учун ижара ҳақини 
табақалаштиришни; 
ҳосилдорликни, 
қишлоқ 
хўжалик 
экинлари 
жойлаштирилишини, ёнилғи ва мойлаш материаллари харажатларини, 
таннархни, бажариладиган ишлар меъёрларини ва ш.ў. баҳолашни; дала ичида 
ердан фойдаланишнинг махсус тартиби ва шароитларини белгилашни 
(сервитутлар, чеклашлар ва бошқ. мавжуд бўлса) сезиларли тарзда оширади. 
Алмашлаб экишлар ҳудудини ташкил этиш лойиҳаси ҳайдалма ерларнинг 
аниқ участкаларида қишлоқ хўжалик экинларини етиштириш бўйича 
технологик карталар ҳамда айрим иш турларида қишлоқ хўжалик техникасидан 
фойдаланиш бўйича операцион карталар билан тўлдирилиши мумкин. 
 
 
7. Лойиҳани иқтисодий асослаш 
Алмашлаб экишлар ҳудудини ташкил этишда ердан ишлар бажариладиган 
кенглик асос, деҳқончиликда эса - меҳнат предмети сифатида фойдаланилади. 
Ишлаб чиқариш жараёнларини бажариш даврида ишчилар меҳнати ёнилғи ва 

---

366 
мойлаш 
материаллари 
сарфланади, 
қишлоқ 
хўжалик 
техникасидан 
фойдаланилади. Бунда тайёр маҳсулот яратилмаслигига қарамасдан (масалан, 
ерни шудгорлаш, уруғни экиш, қатор ораларига ишлов бериш ва бошқ.), тирик 
ва буюмга айлантирилган олдинги меҳнат миқдори ернинг ҳар хил 
хусусиятларидан келиб чиқиб аниқланадиган маҳсулот қийматини ташкил 
этишда қатнашади. 
Алмашлаб экишлар ҳудудини ташкил этиш тежамкорлигининг бош 
кўрсаткичи келтирилган харажатлар минимуми ҳисобланади. Шу билан бир 
қаторда, ишлаб чиқариш жараёнларини тўғри ҳудудий ташкил этишда 
маҳсулот йўқотилиши тугатилади ёки унинг олди олинади. Бу ҳайдалмай ва 
экилмай қолган майдонларнинг қисқариши, ишларни яхши агротехник 
муддатларда ўтказиш ва ш.ў. натижасида содир бўлади. Иқтисодий мазмуни 
бўйича зарарлар камайиши маҳсулот ўсишига баробар ва капитал харажатлар 
билан боғланмаган. 
Дала йўлларини, дала шийпонларини, сув манбааларини қуриш ва 
эксплуатация қилиш, ўрмон полосаларини экиш қўшимча капитал харажатлар 
ва йиллик сарфлар билан боғлиқ. Бундан ташқари, бу объектлар қишлоқ 
хўжалик экинларини экиш учун яроқли маълум майдонни эгаллайди, натижада 
корхона мос ҳажмдаги маҳсулотни олмайди. 
Инфратизимнинг бу элементларини қуриш учун зарур капитал харажатлар 
қопланиши харажатларнинг тежалиши ва маҳсулот исрофгарчилигининг 
тугатилиши ҳисобига амалга ошади. Дала йўллари учун бу транспорт 
харажатларининг пасайиши натижасида маҳсулот йўқотилишининг камайиши; 
сув манбаалари учун - сувларни олиб келиш қийматининг тежалиши; дала 
шийпонлари учун - ишчи кучини ташиш, машиналар, асбоб-ускуналар
ҳаракатлари билан боғлиқ сарфларнинг камайиши; гидротехник иншоотлар 
учун - жарликларнинг ўсиши ва тупроқлар ювилиши сабабли кўриладиган 
зарарнинг олди олиниши; ўрмон полосалари учун - ҳимояланадиган майдондан 
олинадиган қўшимча маҳсулот қиймати тарзида намаён бўлади. 
Капитал харажатларнинг минимал қопланиш муддатларини ёки улар 
самарадорлигининг максимал коэффициентини таъминлайдиган лойиҳа ечими 
асос қилиб қабул қилиниши мумкин. 
Далалар ва ишчи участкаларни жойлаштиришнинг ҳар хил ечимларини 
иқтисодий баҳолаш учун қуйидаги кўрсаткичлар ҳисобланади. 
1. 
Қўшимча йўллар ва ўрмон полосалари билан банд майдонлардан 
олинмайдиган маҳсулот (зарар) 
П
д
, сўм: 
П
C S
д
д
 
, 
бунда С - 1 га ҳайдалма ердан олинадиган маҳсулот қиймати, сўм; 
S
д
- 
қўшимча йўллар ва ўрмон полосалари билан банд майдон, га. 
2. Айланиш полосалари ва ўткир қирраларда деҳқон-чилик маҳсулотлари 
қийматининг пасайиши 
П
пк
, сўм: 
П
К
С S
пк
пк
пк

 

---

367 
бунда 
К
пк
- айланиш полосалари ва ўткир қирраларда далачилик маҳсулотлари 
қийматининг пасайиш коэффициенти; 
S
пк
- айланиш полосалари ва ўткир 
қирраларнинг майдони, га. 
К
пк
қиймати агрегатларнинг айланиш полосасида ғалла ҳосилдорлиги 
даладагига нисбатан ўртача 10%, пахтаники - 50-70%, қанд лавлагиси ва 
маккажўхориники - 40-50%, кунгабоқарники 20% кам бўлишидан келиб чиқиб 
аниқланади. Кўп йиллик ўтлар ҳосилдорлиги амалий жиҳатдан ўзгармайди. 
Ҳисоблашлар экин майдонлари таркибини ҳисобга олган ҳолда 
бажарилади. Бунда 
К
пк
алмашлаб экиш-лардаги экинлар майдонига боғлиқ 
ўртача қиймат сифатида аниқланади. Ғаллачилик йўналишидаги хўжаликларда 
умумлаштирилган ҳисоблашларни бажаришда 
К
пк
=0,2, юмшатиб ишлов 
бериладиган экинлар улуши катта бўлганда эса 
К
пк
=0,3 деб қабул қилиш 
мумкин.
Айланиш полосаларининг умумий майдони уларнинг кенглиги (эни) ва 
узунлигидан келиб чиқиб аниқланади. Дала кузатишлари шуни кўрсатадики, 
энг катта маҳсулот йўқотилиши қишлоқ хўжалик техникасининг юриш қисми 
тупроқларни 
жипслаштириши 
ҳисобига, 
экинларни 
парваришлашда 
ўсимликларнинг топталиши ва кесилиши натижасида айланиш полосасида 
содир бўлади, уни тахминан 5 м тенг деб қабул қилиш мумкин. Айланиш 
полосалари узунлиги алмашлаб экишлар ҳудудини ташкил этишнинг чизма 
лойиҳаси маълумотлари бўйича ўлчанади. Уни тахминан барча далалар 
кенгликларининг иккиланган йиғиндисига тенг қилиб қабул қилиш мумкин. 
Ҳар хил ишлов берилмай қоладиган ва маҳсулотлар йўқотиладиган қолдиқ 
учбурчаклар ва ўткир қирралар майдони нотўғри шаклдаги, калта ишлов бериш 
йўналишига эга (150 метргача), ишлов бериш учун ноқулай участкалар 
мавжудлигидан келиб чиқиб аниқланади. 
3. 
Қишлоқ хўжалик экинларини етиштириш учун харажатларнинг 
қисқариши (кўпайиши).
Бу кўрсаткич қуйидагиларга боғлиқ ҳолда 
табақаланади: 
ишчи йўналишлар бўйича нишабликлар миқдорига П
у1
; 
ишлов бериш масофаси узунлигига П
д2
; 
иш куни давомида техниканинг бир участкадан иккинчисига ўтишларига З
хо
; 
ташкилий ва техник сабаблар бўйича қишлоқ хўжалик техникасининг туриб 
қолишларини ва дала ишларининг бажарилиш муддатларини аниқлайдиган 
ишларни ташкил этиш даражасига. 
Дала алмашлаб экишларида узунасига бажариладиган барча трактор 
ишлари мажмуаси қийматига жой рельефи-нинг таъсири бўйича иқтисодий
ҳисоблашларни ўтказиш учун профессор Г.И.Горохов маълумотларидан 
фойдаланиш мумкин, уларга асосан қиймат ишчи нишабликнинг 1% ўсишига 
ўртача 2,5% ошади. Бундан ташқари ишчи нишабликнинг 1% пасайиши ва 
намланиш шароитининг яхшиланиши ҳисобига қияликларда қўшимча ҳосил 
пайдо бўлади. Ғалла бўйича бу қўшимча ўрмон-чўл шароитида 1 га 0,12-0,15 ц 
ва чўл туманларида 1 га 0,08-0,10 ц тенг. 

---

368 
Буни ҳисобга олиб, 
П
у
1
қиймати қуйидаги ифода бўйича аниқланади: 
П
i C
S
у
p
M
M
1
0 025




,

бунда 0,025 - рельефга боғлиқ ҳолда қишлоқ хўжалик экинларини 
етиштириш учун харажатларнинг пасайишини ҳисобга олувчи коэффициент, 
ишчи нишабликнинг 1% пасайишига фоизда (%);

i
p
- лойиҳа ечимлари бўйича 
ишчи нишабликлар фарқи,%;C
м
- механизация ишлари баҳоси, 1 га сўм; S
м
- 
лойиҳа ечимлари бўйича ҳайдалма ерларнинг соф майдони, га. 
Намланиш шароитининг яхшиланиши ҳисобига олинадиган қўшимча 
маҳсулот баҳоси 
П
у
2
қуйидаги ифода бўйича ҳисобланади: 
П
y i Ц S
у
p
з
M
2




 
, 
бунда 

y
-ҳосилга қўшимча, ишчи нишабликнинг 1% пасайиши учун 1 га ц; 
Ц
з
- экинни сотиш баҳоси, 1 ц сўм. 
Бефойда айланишлар ва кириб-чиқишлар учун харажатлар нафақат ишлов 
бериш масофаси узунлигига, балки, қишлоқ хўжалик техникаси турига, 
узунасига ва кўндалангига бажариладиган ишлар улушига ҳам боғлиқ. 
Натижаларга математик ишлов бериш қишлоқ хўжалик техникасининг 
бефойда айланишлари ва кириб-чиқишларидан кўриладиган зарарнинг 
К
д
2
ишлов бериш масофаси узунлигига қуйидагидек боғлиқлигини олиш имконини 
берди, барча турдаги ишлар учун ўртача, %: 
К
L
д
2
4 42
4134


,
бунда L - ишлов бериш масофаси узунлиги, м. 
Қишлоқ хўжалик техникасининг бефойда айланишлари ва кириб-
чиқишлари учун харажатларнинг тежалиши 
К
д
2
қуйидаги ифода бўйича 
ҳисобланади: 
П
K
С
S
д
д
M
M
2
2
0 01




,

бунда 

K
д
2
- ечимлар бўйича қишлоқ хўжалик техникасининг бефойда 
айланишлари ва кириб-чиқишлари учун харажатлар фарқи,%;

С
M
- механизация 
ишлари баҳоси, 1 га сўм. 
Агар ҳисоблашлар жараёнида узунасига ва кўндалангига бажариладиган 
дала ишлари улушларини ҳисобга олиш зарур бўлса, бефойда айланишлар ва 
кириб-чиқишларнинг ўртача харажатлари қуйидаги ифода бўйича ҳисобланади: 
К
К
L
K
L
д
п
no
2
1
2
4 42
4134
4 42
4134




р
( ,
)
( ,
)
бунда 
К
у
ва 
К
к
- мос тарзда узунасига ва кундалангига бажарила-диган дала 
ишлари улушини ҳисобга олувчи коэффициентлар (мос тарзда 0,8 ва 0,2 қилиб 
қабул қилиниши ёки экинларни парваришлаш технологияларига боғлиқ ҳолда

---

369 
белгиланиши мумкин);
L
1
ва 
L
2
- мос тарзда узунасига ва кўндалангига ишлов 
бериш йўналиши узунлиги. 
Агар, дала бир хил экин экилган бир неча ишчи участкалардан ташкил 
топса ёки алмашлаб экишда бир хил экинлар экилган далалар бор бўлса, дала 
ишларини ўтказишда иш куни ичида қишлоқ хўжалик техникасини бир даладан 
иккинчисига ёки бир ишчи участкадан иккинчисига ўтишлари зарурати 
туғилади. 
Бу харажатлар 3
хо
қуйидаги ифода бўйича
аниқланиши мумкин: 
3
2
хо
L
S
naC

max
,
бунда L - бир хил экинлар экилган далалар, ишчи участкалар сони; S
max
- энг 
узоқ далалар орасидаги масофа, км; 
n 
- биргаликда ишлаётган агрегатлар сони; 
а 
- экин бўйича механизациялаштирилган ишлар сони; 
С 
- бир трактор-
километр баҳоси, сўм. 
Ер тузиш лойиҳасининг яхши ечимида дала ишлари-ни юқори даражада 
ташкил этиш, меҳнат унумдорлигининг ошишига, техниканинг ташкилий ва 
техник сабаблар бўйича туриб қолишларининг қисқаришига, дала ишлари 
муддатларининг камайишига ва натижада ёнилғи ва мойлаш материалларининг 
баҳоси ва сарфи, амортизация ва эксплуатация харажатлари, иш ҳақи учун 
харажатларнинг камайишига олиб келади. 
Ёнилғи ва мойлаш материаллари баҳосининг дала ишлари турлари бўйича, 
пасайишини қуйидаги ифода бўйича аниқлаш тавсия этилади, сўм: 
Э
гсм
=Н
гсм
П
гсм
W
дн
n

D, 
бунда Н
гсм
- ёнилғи сарфи меъёри, 1га кг; П
гсм
- 1 кг ёнилғи баҳоси, сўм; W
дн 
- 
агрегатнинг кунлик бажарадиган иши, га; n - агрегатлар сони; 

D- дала 
ишлари муддатининг узайиши, кун. 
Амортизация ажратмаларининг, қишлоқ хўжалик техникасини жорий 
таъмирлаш, уларга хизмат кўрсатиш ва сақлаш харажатларининг пасайиши Э
а
қуйидаги ифода бўйича ҳисобланади, сўм: 
Э
а
=Н
а
n

D, 
бунда - Н
а
- тракторлар ва қишлоқ хўжалик машиналаридан фойдаланиш 
учун харажатлар меъёри, 1 кунга сўм. 
Н
а
кўрсаткичини ҳисоблаш қуйидаги кетма-кетлик тартибида амалга 
оширилади. Масалан, СК-6 «Колос» комбайнининг йиллик ишлаш вақти 140 с, 
унинг баланс қиймати эса 8484 сўм. Амортизация ажратмаси 16%, жорий 
таъмирлаш ва хизмат кўрсатиш харажатлари - 6,5, сақлаш учун - 0,36% тенг, бу 
1 с қиймат кўринишида ҳисоблаганда мос тарзда 9,70; 3,94; 0,22 сўм, йиғиндиси 
эса 1 соатга 13,86 сўм ёки 10 соатлик иш кунида 1 кунда 138,6 сўмга (1990 
баҳоларида) тенг бўлади. Бу баҳоларни инфляция коэффициентига кўпайтириб 
ҳозирги баҳоларга ўтиш мумкин. 

---

370 
Иш ҳақи фондининг дала ишлари муддатлари қисқариши натижасида 
тежалишини Э
о
қуйидагидек ҳисоблаш мумкин, сўм: 
Э
о
=T
o
K

Д, 
бунда Т
о
- ўртача 1 одам-кунга тўланадиган иш ҳақи, сўм; К - технология 
операцияларини бажариш билан банд механизаторлар (ёрдамчи ишчилар ва 
ш.ў.) сони. 
Мисол келтирамиз (39 жадвал). 
39 жадвал