Ensiklopediyasi

EYNSH TEYN
A L BE R T
(1 8 7 9 — 1955)
1905-yilning yanvari edi. Shveytsariya- 
ning sokin Bern shahri ko'chalarida kam- 
tarin bir yigitcha xayol surgancha sayr qilib 
yurardi. Bu yigitcha keyinchalik mashhur 
bo'lib ketgan Albert Eynshteyn edi. O'zining 
matematikaga bo'lgan qobiliyati bilan pro- 
fessorlarni hayratlantirgan Albertning Poli- 
texnika institutidagi o'qish yillari tugadi. Ya­
rim och holda ish izlab yurgan bir necha oy 
ham orqada qoldi. Yigitcha yozilajak ilmiy 
maqolalarining rejasini o'ylardi. Ana shu 
m aqolalardan to 'rtta s i fizikada inqilob 
bo'lishiga olib keldi.
Buyuk fizik A. Eynshteyn Germaniyaning 
Ulm sh a h rid a tu g 'ilg a n . 14 yo sh id a n
bo sh la b o ila s i b ila n S h v e y ts a riy a d a
yashagan, u yerda 1900-yilda Syurix poli- 
texnikumini tugallagan.
20-asr boshlarida I. Nyutonning klassik 
m exanikasi b a ’zi yangi k a s h fiy o tla rn i 
tushuntirib berishga ojizlik qilib qoldi. Bir 
vaqtlari M. Lomonosov hamma jism la r 
atomlardan tashkil topgan, deb taxmin qil­
gan edi. Biroq atomlar nihoyatda mayda, 
ularni ko'rib bo'lmaydi. Bu esa ayrim olim- 
larni atomlarning mavjudligiga shubha bilan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qarashga majbur etardi. To'g'ri, atomlarning 
mavjudligini ingliz botanigi R. Broun 1827- 
yilda kashf etgan Broun harakati tasdiqla- 
di. Ammo bu harakatning o'zi ham tartibsiz 
va tushunarsizdek bo'lib ko'rinardi.
Eynshteyn ana shu shubhalarga chek 
qo'ydi. U Broun harakatining qat’iy qonun­
larga bo'ysunishini isbotladi. Bu qonunlar 
atomlarning chindan ham mavjudligini tas- 
d iq la b g in a qolm ay, 
balki 
u la rn in g
o'lchamlarini ham aniqlashga imkon berdi.
Uning birinchi maqolasida ana shu haq- 
da so'z borgan edi.
Fiziklar duch kelgan ikkinchi qiyinchilik 
yorug'likning ikki xil tabiati edi. Tajribalarda 
yorug'lik o'zini har xil tutardi: odatda o'zini 
to'lqin kabi tutsa, ba’zi hollarda uning hola- 
tini yorug'lik juda mayda zarralardan — 
kvantlar yoki fotonlardan tashkil topgan, deb 
tasavvur etibgina tushuntirish mumkin edi. 
Eynshteyn, yorug'lik kvantlari jismning sirti­
ga tushar ekan, undan juda mayda boshqa 
zarralarni — elektronlarni siqib chiqarishi- 
ni tushuntirib berdi. Mazkur maqola atigi bir 
necha sahifadan iborat bo'lsa-da, u olimlar 
bilan muhandislarga texnikaning tovushli 
kino va te le v id e n iy e s id a n boshlab 
yorug'likning g'ayri oddiy manbalari - lazer- 
gacha bo'lgan ko'plab mo'jizalarini yaratish 
yo'llarini ko'rsatib berdi. Bu maqola uchun 
1921-yilda Eynshteynga Nobel mukofoti 
berildi.
Biroq uchinchi maqola Eynshteynga be- 
qiyos shon-shuhrat keltirdi. Yurib ketayotgan 
aravadan oldinga otilgan tosh orqa tomon­
ga otilgan toshdan ko'ra tezroq uchib bori- 
shini, chunki birinchi holda aravaning tezli­
gi toshning tezligiga qo'shilsa, ikkinchi hol­
da toshning tezligidan aravaning tezligi 
chegirib tashlanishini olimlar G. Galiley va 
I. Nyuton zamonidan beri bilishardi. Yer 
yuzidagi barcha jismlar ana shu oddiy qo- 
nunga bo'ysunardi. Ammo yorug'lik bu qo- 
nunga bo'ysunmasdi. Yorug'lik tezligini 
o'lchashga oid tajribalar olim lar oldiga 
yangidan-yangi muammolarni qo'yardi. Eyn­
shteyn nazariyasi (bu nazariyani keyincha­
lik u nisbiylik nazariyasi deb atadi) hal etib
bo'lmaydigandek tuyulgan ko'plab savollar- 
ga javob berdi. Yorug'lik tezligi hamisha 
doimiy — sekundiga 300 ming kilometrga 
teng; mazkur nazariyaning asosiy qoidalari- 
dan biri shunday edi. Agar biror jismning 
tezligi yorug'lik tezligiga yaqinlashsa, bu 
jism n in g harakati Nyuton qonunlariga 
bo'ysunmaydi, balki Eynshteyn kashf etgan 
qonunlarga bo'ysunadi.
Eynshteyn ilmiy ijodining cho'qqisi u 
1916-yilda yakunlagan umumiy nisbiylik 
nazariyasi bo'ldi. Eynshteyn g'oyalari Nyuton 
zamonidan fizikada hukmron bo'lgan fazo, 
vaqt va tortishishga mexanistik qarashlarni 
o'zgartirib, dunyoning yangi materialistik 
manzarasini kashf etdi. Nisbiylik nazariyasi- 
ni tushunish oson emas. Ammo maktab 
o'quvchisi uchun karra jadvali qanchalik 
zarur bo'lsa, hozirgi zamon fizigi uchun nis­
biylik nazariyasi shunchalik zarur, chunki bu 
nazariya fan va texnikada (masalan, astro- 
fizikada va zaryadlangan zarralarning ulkan 
tezlatgichlarini qurishda) keng qo'llaniladi.
Eynshteynning to'rtinchi maqolasi atigi 
uch sahifadan iborat bo'lsa-da, ammo bu 
sahifalar insoniyatning atom energiyasini 
egallashiga yo'l ochib berdi.
Olimning oldida hali ko'plab mashaqqatli 
izlanishlar, kashfiyotlar, ajoyib yutuqlar, 
uzluksiz qattiq mehnat yillari turardi.
Butun dunyoda Eynshteynning ko'plab 
do'stlari bor edi, chunki u juda mehribon va 
adolatli kishi edi. Ammo u nafratlana olar- 
di ham. U fashizmdan, urushdan nafratlan- 
di va umr bo'yi tinchlik uchun kurashdi. 
Amerikalik uchuvchilar Yaponiyaning Xiro- 
sima va Nagasaki shaharlariga atom bom- 
basi tashlaganliklarini eshitgan paytdagi 
daqiqalari uning hayotida eng og'ir damlar 
bo'lgan bo'lsa kerak. Buyuk olim o'z kash- 
fiyotlari bilan kishilarga o'lim emas, bilim 
eltishni orzu qilgan edi.
Eynshteynning ilmiy ishlari hozirgi zamon 
fizikasining — kvant elektrodinamika, atom 
va yadro fizikasi, elementar zarralar fizika- 
si, astrofizikaning rivojlanishida katta rol 
o'ynadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---