25–rasm. Stator chulg’ami
tutqichlarning joylanishi.
Stator chulg’amining A, B, C, X, Y, Z chiqishlari dvigatelning shchitidga ulanadi,shchitda standartga muvofiq ravishda ularning boshlari va oxirlari bilan belgilangan bo’ladi. Chiqishlar ularni 25–a va b rasmda ko’rsatilganidek, yulduz yoki uchburchak shaklida ulash qulay bo’ladigan qilib joylashtiriladi.
Stator har bir fazasining chulg’amlari ma’lum faza kuchlanishi ga mo’ljallangan. Shu sababli chulg’amni yulduz yoki uchburchak shaklida ulash bilan dvigatelni kuchlanishlari bir-biridan marta farq qiluvchi tarmoqlarga ulash mumkin. Masalan, agar =127 v bo’lsa, statorni uchburchak shaklida ulashda uni kuchlanishli tarmoqqa ulash kerak. Agar bo’lsa, u holda stator chulg’amlarini yuldiz shaklida ulash lozim. Xuddi shuningdek, boshqa dvigatelni va bo’lgan tarmoqlarga ulash mumkin.
26–rasm. Halqali asinxron dvigatelning sxemasi.
a) Faza rotorli (yakqali) asinxron dvigatel’ rotor zanjiriga ulangan reastot yordamida ishga tushiriladi (26–rasm). Rotor halqalari 2 ga cho’tka 3 lar yordamida ulangan reastot 1ning qarshiligi (yurgizib yuborish) eng katta qiymatiga ega ekanligiga qanoat hosil qilingach rubilnik 4 ulanadi. Rotor tezlasha brogan sari uning E.Yu.K. va toki uzluksiz kamaya boradi. Natijada qo’zg’aluvchan kontakt 5 ni bocqichma–bosqich surish bilan reastat 1 ning qarshiligini kamaytirish imkoni tug’iladi. Yurgizib yuborishning oxirida rotor qisqa tutashgan (ishga tushgan) bo’lib qoladi. Reastot faqat divigatelni yurgizib yuborish vaqtiga hisoblangan. Ba’zi vaqtda cho’tkalarning halqalarga ishqalanishidan bo’ladigan isrofni kamaytirish maqsadida dvigatelga halqalarni qisqa tutashtirib qyiyuvchi moslama o’rnatiladi. Biroq keying vaqtlarda divigatelni ishlatishda duch keladigan noqulayliklar tufayli bunday moslamalardan voz kechilmoqda. Quydagi maqsadlarni ko’zda tutib rotor zanjiriga qarshilikulanadi: rotorda, demak, statorda yurgizib yuborish tokini kamaytirish va aktiv qarshilik ni qiymatigacha ortirib, hosil qilish (21–rasm) ga bu bilan yurgizib yuborish momentini ko’raytirish (23–rasmdagi 1 egri chiziq). Dvigatelni to’xtatishda rotor qisqa tutashtirilgan holda tok beruvchi tarmoqdan uzilishi kerak.
b) Qisqa tutashtirilgan divigatel’ to’g’ridan - to’g’ri tarmoqqa ulash bilan yurgizib yuboriladi (20–rasm). Bu usulning kamchiligi yurgizib yuborish torinig ancha katta (4,5 – 6,5) bo’lishidir.
Rotori 15 va 16–rasmda ko’rsatilgan juda, kichik quvvatli dvigatellarning ariqchalari doiraviy shaklda bo’ladi (27–a–rasm). Bu ariqchalarga qarshiliklari qarshilikka nisbatan katta bo’lgan mis sterjenlar joylashtirilgan, sh sababli dvigatellarning yurgizib yuborish momenti ham etarlicha katta bo’ladi.
Quvvati 2 – 3 kvt dan ham katta bo’lgan divigatellarda rotor ariqchalarining shakli 27 – b rasmda ko’rsatilgandek bo’ladi, quvvati 20 – 30 kvt dan ham katta bo’lgan dbigatellarda esa ariqchalar yana ham chuqurroq. Bu ariqchalar alyuminiy quymasi bilan to’ldirilgan bo’ladi. Dvigatellarning quvvati 120 – 150 kvt dan ortiq bo’lganda ariqchalar tor chuqyr tirqishlar shaklida qilinib (27–b rasm), ularga ingichka baland mis sterjenlar yotqiziladi. Chuqur ariqchalar qilishning ma’nosi qudagicha. Yurgizib yuborishning dastlabki onida, bo’lganda, chuqur ariqchada yotgan sim magnit chiqlari bilan 27–b rasmda ko’rsatilgandek o’rab olinadi. Simning ariqcha tubida yotgan 1 qismdan eng ko’p sondagi chiqlar o’rab olinadi, 2, 3, 4 qismlarini kam chiqlar o’rab olgan, ya’ni ularning ariqcha tubidan qancha uzoq bo’lsa, shuncha kam sondagi chiqlar o’rab oladi. Shuning uchun sim metali pastki qatlamlarining induktiv qarshiligi yuqori qatlamlarining indyktiv qarshiligi yuqori qatlamlarining induktiv qarshiligidan ancha katta va bo’lganda rotorning barcha toki ariqcha sirtiga suqib chiqariladi. Bunda simning kesimidan to’la foydalanilmaydi, aktiv qarshili kattalashadi va yurgizib yuborish momenti katta bo’ladi. Rotor tezlasha brogan chastota kamayadi, tokni siqib chiqarish hodisasi to’xtaydi va avtomatik ravishda kamayadi. Yurgizib yuborish rotor zanjirida reastati bo’lgan asinxron divigatelni yurgizib yuborishga o’xshaydi.
27–rasm. Asinxron dvigatellar rotorlarining ariqchalari.
M.O. Dolivo – Dobrovol’skiy rotorida ikki qatlam ariqchalar bo’lgan dvigatelni
28–rasm. Statorni yulduzdan uch burchakka qayta ulash yo’li bilan dvigatelni yurgizish sxemasi.
taklif qilgan edi (27–g rasm). Ustkiariqchalarda bo’lgan va jez yoki bronzodan qilingan qisqa tutashtirilgan chulgam joylashtiriladi. Pastki ariqchalar 2 da bo’lgan boshqa qisqa tutashtirilgan chulg’am joylashtirilgan. Yurgizib yuborish vaqtida, bo’lganda, aylantiruvchi moment asosida aktiv tok o’tadigan ustki chulg’am tomonidan vujydga keltiriladi, chunki katta. Bu yurgizib yuborish chulg’ami deyiladi. Pastki chulg’amda induktiv qarshilik katta bo’lgani uchun yuqorida bayon qilingan siqib chiqarish sababiga ko’ra tok kam. bo’lgan ishchi holatida tok asosida pastki chulg’am orqali oqadi, chunki uning aktiv qarshiligi kam. Moment ishchi chulg’am tomonidan hosil qilinadi. Davlatimizning hozirgi zamon zavod va elektr stansiyalarida katta quvvatli tarmoqlarning mavjudligi quvvati bir necha yuz kilovvat bo’lgan qisqa tutashtirilgan divigatellardan foydalanish imkonini beradi. Odatda ulanayotgan qisqa tutashtirilgan divigatelning quvvati divigatelni yurgizib yuborish vaqtida unga tok berayotgan tormoqda ruchlanishning mumkin bo’lgan tushishiga bog’liq bo’ladi.
Qisqa tutashtirilgan divigatellar tuzilishining soddaligi, ishlatishning qulayligi va nisbatan arzonligi tufayli keng tarqalgan. Statori uchburchak usulida ulanib ishlatilayotgan qisqa tutashtirilgan divigatellarning yurgizib yuborish tokini kamaytirish uchun ko’pincha yurgizishning birinchi bosqichida statorni qayta yulduz usulida ulash sxemasidan foydalaniladi (28–rasm). Agar perekulchatelning 3 pichoqlari pastga tutashtirilsa va so’ngra 1 rubil’nik ulansa, fazalarga kuchlanish nominal kuchlanishdan marta kam bo’ladi va taxminan 3 marta kamayadi. Rotor aylana boshlaganida perekulchatel’ pichoqlari yuqori yuqoriga tortib qo’yiladi va dvigatel’ nominal kuchlanishda ishlaydi. Bunda yurgizib yuborish momentini taxminan 3 marta ya’ni ga proporsianal kamaytiradi va divigatel’ deyarli salt holda yurgizib yuboriladigan joylarda, masalan ventilyator yuritmasida ishlatiladi.
Qisqa tutashtirilgan dvigatellar statorni tarmoqdan oddiygina ajratish bilan to’xtatiladi.
