Э. ҚОсимов, М. Aкбaров пaрдозбоп қурилиш aшёлaри

Хомашё таркибига кўра сопол хоссаларининг ўзгариши. Пиширилган ашёлар ва буюмларни тайёрлашда лойдан ташқари диатомит, трепел, опок ва қум каби жинслар ҳам кўп ишлатилади. Лойдан сопол буюмлар тайёрлаш учун тупроқнинг яроқли эканлиги, унинг кимёвий таркибига ва майда-йириклигига, пластиклик ва иссиққа чидамлилигига қараб аниқланади. Лой таркибидаги СиО₂ —40...50%, Aл₂О₃ — 40...50%, Фе₂О₃ — 9...15%, МгО — 0,9...4,0%, CаО — 0,5...2,5%, На₂О ва К₂О каби оксидлар миқдорининг ўзгариши билан унинг физик-механик хусусияти, тузилиши ва ранги ҳам ўзгаради. Масалан, лой таркибида кремний (СиО₂) миқдори ортиб кетса, унинг пластиклик хусусияти камаяди; гилтупроқ (Aл₂О₃) сопол буюмларнинг рангини оқартиради ва иссиққа чидам­лилигини оширади. Сопол буюмларнинг иссиққа чидамсизлигига ва унинг эриш ҳароратининг пасайишига сабаб, ундаги темир оксиди (Фе₂О₃) миқдорининг кўпайишидир. Бундан ташқари, сопол бу­юмларда Фе₂О₃ миқдори ўзгарса, уларнинг ранги оч-бинафшадан тўқ-қизилга айланиши мумкин. Лой таркибидаги магний ва калсий оксидлари (МгО, CаО) тез эрувчан модда бўлганлиги сабабли, улар сопол буюмларнинг ғоваклигини оширади, натижада уларнинг оғирлиги билан иссиқлик ўтказувчанлик коеффициенти камаяди. Лой таркибидаги натрий ва калий оксидлари (На₂О, К₂О) эса буюмларнинг зичлигини оширади ва пишириш ҳароратини камайтиради. Маълумки, хомашёбоп соғ тупроқ таркибида кварс, слюда, дала шпати каби тоғ жинсларидан ташқари, унда зарарли аралашмалар ҳам бўлиши мумкин. Бундай аралашмаларга, асосан, таркибида CаCО₃ кўп бўлган бўр, доломит каби жинслар киради. Лой таркибидаги CаО буюм пиширилгандан кейин ҳам унда эркин ҳолатда қолади ва буюмга сув таъсир этганда у тез суръатда сўнади. Кейин ҳосил бўлган Cа(ОҲ)₂ кристалланиб буюмнинг ҳажми кенгаяди, натижада буюмда майда дарзлар ёки ёриқлар ҳосил бўлади.
Лойнинг муҳим хусусиятларидан яна бири — унинг пластиклигидир. Бу кўрсаткич лой таркибига, шунингдек, ундаги заррачаларнинг гранулометрик хоссасига, яъни уларнинг майда-йириклигига боғлиқ. Қум, шамот, тўйинган тошқол, тошкўмир ёки торф кули лойнинг пластиклигини камайтиради. Бундай қўшилмалар лой қориш­масининг қуриш вақтида киришишини камайтиради. Масалан, лой қуригандан кейин 12% га киришса, юқоридаги қўшилмалар билан тайёрланганда эса унинг киришиши 2-6% га камаяди.
Сопол буюмларни пишириш ҳароратини камайтирувчи қўшил­малар ёки флюсларга дала шпати, пигментлар, шиша майдаси, кварс ва бошқалар киради. Буюмнинг ғоваклигини ошириш учун унга лойли мергел, тўйинган доломит, бўр, ёғоч қипиғи, тошкўмир майдаси, туйилган кокс, торф чанги ва бошқалар қўшилади. Лой қотишмасидан ишланган буюмнинг юқори ҳарорат таъсирида эгилмасдан ўз шаклини ўзгартирмаслик хусусияти сопол буюмларнинг ўтга чидамлилиги деб аталади.
Лойлар ўтга чидамли (эриш ҳарорати 1580°C дан юқори), қийин эрувчан (эриш ҳарорати 1580—1350°C) ва осон эрувчан (эриш ҳарорати 1350°C дан паст) лойларга бўлинади.
Лой қоришмаси 100—110°C га иситилганда ундаги эркин, кимёвий бирикмаган сувлар буғлана бошлайди. Ҳарорат 450—650°C га кўтарилганда кимёвий бириккан гидрат сувлар йўқолади ва сувли каолинит (Aл₂О  2СиО₂  2Ҳ₂О) сувсиз ҳолатга ўта бошлайди. 650—800°C да каолинит парчаланиб гилтупроқ (Aл₂О₃) ва кремнийга (СиО₂) ажралади. Ҳароратнинг кўтарилиши натижасида бу моддалар эритма ҳолатида ўзаро бошқа минераллар билан кимёвий реакцияга киришади. Калсий ва магний карбонатларнинг диссоциланиши (яъни парчаланиши) ва органик бирикмаларнинг куйиб йўқ бўлиши 960°C да рўй беради. Лойни 700—800°C га қиздирганда у сувда таъ­сирланмайдиган, мустаҳкамлиги кам бўлган ғовак жисмга айланади. Кўпгина лой ғиштлар, асосан 1000—1100°C да пиширилади. Бунда лойдаги кўпгина моддалар парчаланади, ундаги газлар ва сув йўқолади. Сопол буюмни пишириш жараёнида ҳароратнинг янада кўтарилиши унинг зичлигини, мустаҳкамлигини оширади, бу эса ундаги осон эрувчан ва органик моддаларнинг эриши ҳисобига ҳосил бўлган тошсимон клинкерни ҳосил қилади. Бундай осон эрувчан моддалар эриб, буюмдаги бўшлиқларни тўлдиради ва уни зичлайди. Натижада буюм ҳажми бироз кичраяди. Бунга лойнинг ўт таъсирида киришиши деб аталади.
Лойда каолинит ва куйдириш ҳароратини пасайтирувчи қўшил­малар миқдори кам бўлса, унинг ўтга чидамлилиги ортади.