Э. ҚОсимов, М. Aкбaров пaрдозбоп қурилиш aшёлaри

Сопол ишлаб чиқариш
технологияси

Сопол буюмлар ўзининг шакли, хиллари, физик-механик хосса­ларининг турли-туманлиги билан бошқа ашёлардан фарқ қилади. Aммо уларни ишлаб чиқариш технологияси бир-бирига ўхшаш.

Лойни тайёрлаш. Қазилма кондан келтирилган тупроқ бегун ва валес деб аталувчи махсус машиналарда майдаланади ва бир вақтда унинг тагидаги ғалвирдан ўтказилади, кейин ғалвирдан ўтмаган йирик тошлар ажратиб олинади. Унча қаттиқ бўлмаган тошлар эса майдаланиб, лой билан аралашиб кетади. Горизонтал ўққа ўрнатилган парракли ускунада тупроқ намланади. Aгар лой яхши пишитилмаган бўлса, ундан ишланган сопол буюм сифациз ва техник шартларга жавоб бермайди. Aйниқса, юпқа сопол буюмлар тайёрлашда лой қоришмаси ниҳоятда пухта ишланиши керак.
Қолиплаш. Сопол буюмларни қолиплаш усули унинг шаклига, лойнинг хилига, намлигига ва қаттиқлигига боғлиқ. Сопол буюмларни ишлаб чиқариш технологияси уч усулга бўлинади: пластик усул (қолиплаш ёки штамповка қилиш), зичлаш ва қуйма усуллари.
Ғиштни пластик усулда тайёрлаш. Лентали зичлагич (шнек­лар) ёрдамида лой қоришмасини қолиплаш амалда жуда кенг тарқалган (4.2-расм).
Қоришма тайёрлаш учун келтирилган тупроқ лой қорувчи машинада 18—28% гача намланади ва бир жинсли пластик қоришма ҳосил бўлгунга қадар аралаштирилади. Тайёр лой қоришмаси буюм шаклини берувчи — мундштук ўрнатилган лентали зичлаш уску­насига тушади.
Қуюқ лой билан қолиплаш усули пластик усулнинг бир туридир. Лойнинг намлигини 13—18% қилиб қориштирилади. Бундай усул билан лой қолипланганда катта қувватли зичлагичда 10—20 МПа босим остида итариб чиқарилади ва махсус кесгич воситасида керакли ўлчамда кесилади ёки ҳар хил шаклдаги хом лой буюмлари қуритиш хонасига юборилади.
Сопол буюмлари ишлаб чиқаришда қўлланиладиган ним қуруқ усул амалда кенг тарқалмаган. Бундай усул билан намлиги 8—12% ли лой 15—40 МПа босимда зичланиб қолипланади. Пластик усулга қараганда ним қуруқ технологияси учун ускуна ва машиналар ясашга темир харажати 3 баробор кўп сарфланади, технологик жараён 2 марта қисқаради. Чиқазиладиган буюмлар шакли ва қирралари тўғри ҳамда текис чиқади. Иссиқлик манбаи харажати 30% камаяди. Ишлатиладиган тупроқ заррачаларининг ўлчами 1 мм лиси 50%, 1-3 мм лиси эса 50% дан ошмаслиги лозим. Қолиплаш бир ёки бир неча буюмларни бир йўла механик ёки гидравлик зичлагичда зичлаб, кейин қуритилади ва куйдирилади.
Ҳозирги замон технологиясига кўра, сопол буюмлар қуруқ усулда кукун-тупроқни 2-6% намликда юқори босимда зичлаб олинади. Ушбу усулда сопол буюмлар қолипдан олингандан кейин қуритилмасдан тўғри пишириш хумдонига киритилади. Шликер усули билан сопол буюмлар тайёрланганда (радиатор, унитаз ва ҳока­золар) таркибида ҳар хил қийин эрувчан тупроқ ва қўшилмалар, ҳамда 40% сув бўлган қуйқа мурракаб шаклдаги қолипга қуйилади, кейин қуритилиб пишириш хумдонига киритилади.
Одатда, хом сопол буюмларнинг намлиги пиширишдан олдин 8-10% дан ошмаслиги керак.
Ғиштни пишириш, асосан, уч босқичга бўлинади: хом ғиштдаги эркин бирикмаган сувни аста-секин йўқотиш; хом ғиштни пишириш (900—1000°C); ғиштни аста-секин совитиш.
Сопол буюмлар пишириладиган хумдонлар, асосан икки хил: тоннелли ва айланма хумдонлардан иборат бўлади.