Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

ТОМИРЛАРНИ ҲАРАКАТЛАНТИРУВЧИ МАРКАЗЛАР
Томирлар марказий нерв системасидан келадиган импульслар таъсирида кенгаяди ёки тораяди. Артериал томирларнинг муайян даражада торайишини таъминлайдиган нерв маркази — томир ҳаракатлантирувчи марказ узунчоқ мияда эканлигини 1871 йилда В. Ф. Овсянников аниқлагап. Бу марказнинг қаерда жойлашганлиги мия стволини турли еридан қирқиб кўриш йўли билан аниқланган. Ит ёки мушукнинг мия стволи тўрт тепаликнинг юқорисидан қирқилса, қон босими ўзгармайди. Мия агар узунчоқ мия билан орқа мия оралиғидан кесилса, уйқу артериясида қоннинг максимал босими нормадаги 100—120 мм дан 60—70 мм га тушади.
Бундан англашиладики, томир торайтирувчи марказ узунчоқ мияда бўлиб, ҳамма вақт маълум тонус ҳолатида, яъни узлуксиз қўзғалган ҳолатда бўлади. У таъсир этмайдиган қилиб қўйилса, томирлар кенгаяди ва артериал босим пасаяди.
Узунчоқ миянинг томир ҳаракатлантирувчи маркази IV қоринча тубида бўлиб, прессор ва депрессор бўлимлар деб аталувчи икки қисм дан иборат эканлиги янада синчиклаб текширишда маълум бўлди. Прессор бўлимга таъсир этилганда артериялар тораяди ва қон босими кўтарилади, депрессор бўлимга таъсир этилганда эса артериялар кенгаяди ва қон босими пасаяди.
Узунчоқ миянинг томир торайтирувчи марказидан симпатик нерв системасининг нерв марказларига импульслар келади. Орқа мия ён шохларидаги бу марказлар гавданинг айрим қисмларидаги томирлар билан боғланган томир торайтирувчи марказларни ҳосил қилади. Узун чоқ миянинг томир торайтирувчи маркази ишламай қўйгач артериялар билан артериолаларнинг кенгайиши сабабли пасайган қон босимини орқа миянинг томир ҳаракатлантирувчи марказлари бироз кўтара олади.
Орқа мия билан узунчоқ миянинг томир ҳаракатлантирувчи марказларидан ташқари, оралиқ миянинг ва бош мия ярим шарларининг нерв марказлари ҳам томирлар ҳолатига таъсир этади.
Вегетатив нерв системасининг олий марказлари гипоталамусда жойлашган. Оралиқ миядаги шу гипоталамуснинг муайян қисмларига таъсир этилганда артериялар билан артериолалар торайиб, қон босими кўтарилади.