Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

Таъм билиш рецепцияси
Таъм билиш рецепторлари овқат билан оғизга кирган моддалар характери тўғрисида ахборот беради. Таъм билиш рецепторларининг таъсирланиши ҳазм органларини ишга соладиган кўпгина шартсиз рефлексларнинг қўзғатувчиси ҳисобланади.
Таъм билиш рецепторлари — таъм билиш куртаклари — тил сўрғичларида, шунингдек ҳалқум (ютқин) нинг орқа деворида, юмшоқ танглайда, муртак безларида ва ҳиқилдоқ усти тоғайи (эпиглоттис) да жойлашган. Тилнинг учида, четларида ва орқа қисмида таъм билиш рецепторлари кўпроқ; тил ўртасида ва унинг остки юзасида таъм билиш рецепторлари йўқ. Таъм билиш куртаклари пиёзга шаклан ўхшайди; улар бир-биридан таянч ҳужайралар билан ажралган дугсимон таъм билиш ҳужайраларидан иборат. Таъм билиш куртаклари шиллиқ парда юзасига етмай, ундан кичик чуқурчалар — таъм билиш тешиклари билан ажралган. Тешик юзасига қараган таъм билиш рецептор ҳужайрасининг охирида микроворсинкалар (микроскопдагина кўринадиган штифтчалар) бор. Таъм билиш куртакларининг умумий сони 2000 га яқин. Ҳар бир куртакка 2—3 афферент нерв толаси келиб, шу куртакнинг таъм билиш ҳужайраларида тугайди. Тилнинг олдинги учдан икки қисмини n.lingualis толалари, орқадаги учдан бир қисмини n. glossopharyngeus толалари иннервация қилади. Ҳиқилдоқ усти тоғайи (эпиглоттис) олдидаги кичик бир қисми n.vagus-дан сезувчи толалар олади. Шу нервлар қирқиб қўйилганда таъм билиш сезгиси йўқолади. Одамда n. lingualis шохчаларини электр токи билан таъсирлаб, таъм билиш сезгисини юзага чиқариш мумкин.
Турмушда қандай бўлмасин бирон модданинг таъми деб аталадиган нарса фақат таъм билиш рецепторларининггина эмас, балки оғиз ва бурун бўшлиғида бўладиган бошқа бир қанча рецепторларининг ҳам таъ-сирлаиишига боғлиқ. Таъм билиш сезгиси келиб чиқиши учун таъм билиш рецепторларидан ташқари ҳид билув рецепторлари ҳам, шунингдек. оғиз бўшлиғидаги тактил, оғриқ ва температура рецепторлари ҳам таъсирланиши керак. Улар «ўювчи», «ловиллатувчи», «буриштирувчи» ёки чучмал таъм сезгисини юзага чиқаради.

	Модданинг ҳа-
	водаги бўсаға
Модданинг номи	концентрацияси
	(мг/м^3)
Этил-меркаптан . . .	0,00004
Йодоформ	0,06
Ванилин	0,0005
Хлорфенол ....	0,004
Скатол	0,0004
Тринитробутилтолуол	0,000005

Таъм билиш сезгилари асосан тўрт хил бўлади: тахир (аччиқ), ширин, нордон ва шўр.
Тилнинг айрим сўрғичларига турли моддаларни нуқта шаклида тегизиб, айрим сўрғичлар таъсирланганда фақат ширин сезгиси, бошқа сўрғичлар таъсирланганда эса фақат тахир (аччиқ) сезгиси келиб чиқи-ши ва шу кабилар аниқланди. Аммо, таъсирланганда иккитадан ёки учтадан ҳар хил таъм билиш сезгиларини юзага чиқарувчи сўрғичлар бор.
Тилнинг олдинги қисми таъсирланганда асосан ширин сезгиси келиб чиқади, тилнинг асоси таъсирланганда асосан тахир (аччиқ) сезгиси юзага келади.
Турли химиявий таъсирларда кўпинча муайян турдаги таъм билиш сезгиси бузилади. Масалан, тилга гимнем кислота эритмаси сурилганда нордон ва шўр сезгиси сақлангани ҳолда, тахир (аччиқ) ва ширин сезгиси йўқолади.
Эркин водород ионлари борлигидан нордон маза сезилиши кўрсатиб берилди. Баъзи тузлар шўр мазасини беради. Турли-туман структурали моддалар тахир ва ширин сезгисини беради. Масалан, қанд-шакаргина эмас, сахарин таъсирида ҳам ширин сезгиси келиб чиқиши мумкин. Шундай қилиб, модданинг химиявий тузилиши билан у юзага чиқарадиган таъм сезгиси ўртасида қонуний боғланиш борлигини аниқлаш ҳамиша мумкин бўлавермайди.
Таъм билиш рецепцияси тилдан бошланувчи афферент нервлардаги импульсларни қайд қилиш йўли билан объектив равишда текширилади. Маймунда chorda tympani толаларининг ингичка тутамидаги шундай импульсларнинг ёзуви 198-расмда кўрсатилган.
/