Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

Рецепция органларининг классификацияси
Рецепторлар ички ва ташқи рецепторлар деб иккита катта группага бўлинади. Ички рецепторлар — интерорецепторлар — юборадиган импульслар ички оргаиларнинг ҳолати ҳақида (висцерорецепторлар) ва гавда ҳамда ундаги айрим қисмларнинг фазодаги вазияти, ҳаракати тўғрисида (вестибулорецепторлар ва проприорецепторлар) сигнал бериб туради. Ташқи рецепторлар — экстерорецепторлар — ташқи оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг хоссалари, уларнинг организмга таъсири тўғрисида сигнал бериб туради.
Рецепторлар таъсирловчиларнинг физик табиатига яраша классификация қилиниши мумкин. Рецепторлар шу тариқа қайси таъсирловчиларга кўпроқ сезгир бўлса, ўша таъсирловчилар турига қараб қуйидаги турларга ажратилади: фонорецепторлар, фоторецепторлар, механорецепторлар, терморецепторлар, хеморецепторлар, барорецепторлар.
Бундан ташқари, рецепция органлари таъсирланганда келиб чиқадиган сезгилар характерига қараб классификация қилиниши мумкин. Бу психофизиологик классификацияга мувофиқ, рецепция органлари: кўрув, эшитув, ҳид билиш, там билиш, туйғу, иссиқ ва совуқни сезиш, гавда вазиятини билиш ва оғриқ сезиш органларига бўлинади.
Баъзи рецепторлар организмдан анча олисдаги нарсалардан келувчи таъсиротларни қабул қила олади. Бундай рецепторлар дистант рецепторлар деб аталади. Уларга кўрув, эшитув, ҳид билув рецепторлари киради. Бошқа — контакт — рецепторлар фақат бевосита ўзига тегиб турган, яъни рецептор аппаратга яқин ётган нарсалардан келувчи таъсиротларни қабул қила олади.
Рецепторларнинг қўзғалувчанлиги
Рецепторлар адекват таъсиротларга, яъни қайси таъсиротларни сезишга махсус мослашган бўлса, ўша таъсиротларга нисбатан жуда юксак даражада сезувчанлиги билан фарқ қилади. Қўзғалиш рўй бериши учун зарур бўлган минимал миқдордаги энергияга, яъни таъсирот бўсағасига қараб рецепторларнинг қўзғалувчанлиги ҳақида фикр юритилади.
Рецепторларнинг адекват таъсиротларга нисбатан қўзғалувчанлик бўсағаси жуда кичкина. Масалан, фоторецепторлар ёруғликнинг якка квантлари билан қўзғалиши мумкин. Кортий органининг тукли ҳужайралари товуш тебранишларининг га тенг энергияси таъсир этганда реакция кўрсатади. Шундай қилиб, бир қанча рецепция органларининг сезувчанлиги энг мукаммал замонавий физик асбоблар сезузчанлигига тенглаша олади.
Рецепторлар ноадекват таъсирловчилар таъсирида ҳам қўзғалиши мумкин. Масалан, кўзга электр токи ёки механик куч (зарб) таъсир этганда ёруғлик сезгиси келиб чиқади («кўзим чақнаб кетди» деган ибора шундан олинган), шу таъсирловчилар қулоққа таъсир этганда товуш сезгиси пайдо бўлади («қулоғим шанғиллаб кетди»). Лекин ноадекват таъсирловчилар таъсир этганда рецепторлар қўзғалувчанлиги кўп марта камроқ бўлиб чиқади ва масалан, кўзга механик куч таъсир этганда ёруғлик сезилиши учун унинг кучи адекват таъсирловчи кучига нисбатан миллиард-миллиард марта ортиқроқ бўлиши керак.
Рецепторлар қўзғалувчанлиги доимо бир хилда турмайди. У бевосита рсцепторлар ҳолати ўзгарганда, шунингдек марказий нерв системасидан (бош мия пўстлоғи ва ретикуляр формациядан) келувчи импульслар таъсирида ҳам ўзгариши мумкин, булар рецепторларнинг сезувчанлик даражасини («созланишини») ўзгартиради.