Дядя Горгудун мязар йери щаггында

Ключевые слова: эпос. книга, Деде Коркут, баттал, структура, схожесть
Məlihə Əzizpur
Hacettepe Universiteti
Doktora tələbəsi
e-mail: [e-mail]
DƏDƏ QORQUD BOYLARINDA AĞIT VƏ BƏNZƏR XOCALI AĞITLARINDAN
BİR NEÇƏ ÖRNƏK
Özət
Türk kültüründə olduqca köklü bir geçmişə sahib olan ağıt ve ağıt söyləmə gələnəyi geçmişdən günümüzə sözlü və yazılı gələnəkdəki yerini qorumuş önəmli kültürəl ürünlərimizdən biridir. Ağıtlar, ən əsgi dönəmlərdən bu yana varlığını sürdürmüş, insanlığın ortaq dəyərləri arasında yer almışdır.
Fərdi, ya da ictimai duyguları, acıları dilə gətirən ağıtlar vasitəsi ilə ölüm, ayrılıq, xəstəlik və do­ğal afətlər kimi hadisələrin sonucunda çəkilən acılar xəfiflədilməyə, ya da digər fərdlər tərəfindən paylaşılaraq acı hadisəni yaşayanlar təskin edilməyə çalışılmışdır.
Türk millətinin qədim gələnək, görənək və yaşam biçimini yansıdan ən böyük kültür varlıq­la­rından biri sayılan “Dədə Qorqud kitabı”nda da əski Oğuzların yas adətləri və ağıt yaxma gələnəyiyer almışdır. Bu gələnəyin günümüzdə də bənzər şəkildə davam etməsi diqqət çəkməkdədir.Yaxın geç­mişdə ermənilər tərəfindən Azərbaycanda törədilən Xocalı qətliamı¹ ilə ilgili yaxılan ağıt nümunə­lə­ri, ağıt yaxma gələnəyinin günümüzə qədər daşındığını aydınca göstərməkdədir.
Açar sözlər: Dədə Qorqud, Türk Kültürü, Xocalı Ağıtları, Gələnək, Yas, Ağıt.
Giriş
İnsanlığın ortaq acılarını canlı ve təsirli bir şəkildə ifadə edən ağıt yaxma gələnəyi, geçmişdən günümüzə sözlü və yazılı biçimdə gəlib çatmışdır. Fərdi ya da ictimai duyguları, acı və iztirabları dilə­gətirən ağıtlar vasitəsi ilə ölüm, ayrılıq, xəstəlik, savaş və doğal afətlərin səbəb olduğu acı duy­gu­lar dilə gətirilir.
Ağıt, Türkcə Sözlükdə; “Ölən bir kimsənin gəncliyini, gözəlliyyn dağını yini, yaxşılıqlarını, dəyərlərini, ar­xada buraxdıqlarının acılarını və ya böyük fəlâkətlərin acılı təsirlərini dilə gətirən söz və ya oxunan əz­gi, yazılan yazı, sağu, mərsiyə²” şəklində tərif edilir.
Şükrü ELÇİN ağıt’ı bu şəkildə tanımlar: “İnsanoğlunun ölüm qarşısında və ya canlı-cansız bir varlığını itirmə, qorxu, təlâş və həyəcan anındakı üzüntülərini, fəryadlarını, üsyanlarını, taleh­sizlik­lə­rini, düzənli düzənsiz söz və əzgilərlə ifadə edən mahnılardır³.”
Arslan TEKİN’ə görə, ağıt “Bir kimsənin ölümündən dolayı duyulan acıları anlatmaq üçün söy­lə­nən şeirdir. Bu xüsusiyyətdəki şeirlərə divan ədəbiyyatında mərsiyə, islamiyətdən öncəki Türk ədə­biy­­ya­tında da “sagu” adları verilir⁴.”
Ağıt söyləmə, dünya yaradıldıqdan sonra Hz. Âdəmin oğlu Qabil’in qardaşı Habil’i öldürməsi və arxasından peşman olaraq ağlayıb-sızlaması ilə başlamış, günümüzədək davam etmişdir⁵.
“Türklərə aidən əsgi ağıt örnəyi M. Ö. 119.cu ildə Hunların Ordos’un quzeyindəki topraqlarını Çinlilərə qapdırınca Böyük Çölün quzeyinə çəkilmələri üzərinə söylənmişdir. Çin qaynaqlarında, bu ağıtın bir dörtlüyü bu şəkildə qeyd edilmişdir:
“Yen-çi şan dağını itirdik
Qadınlarımızın gözəlliyini aldılar
Sı-lan-şan yaylaqlarını itirdik
Heyvanlarımızı ürətəcək yeri aldılar¹.”
Göytürklərin ağıt gələnəyinə dair bilgilərə isə Orxun Abidələrində və VI əsrə aid iki Yenisey bəlgəsində; “Ey sizlər! Ağıt yaxınız; yaxınız ki, səmavi âləmdə diri və tanınmış olayım və yemək bula­yım” şəklində rastlanmaqdadır².
Qaraxanlılar dönəminin önəmli əsərlərindən olan Qutadgu Biligdə “yuğ aşı”ndan söz edilmək­də­dir. Divani-Lüğat-it Türkdə isə Alp Ər Tunganın ölümü üzərinə söylənən Ağıtdan bir bölüm yer al­maq­dadır³.
Alp Ər Tunga öldü mü
Issız Ajun qaldı mı
Ödlək öçün aldı mı
Emdi ürək yırtılur⁴.
Orxunabidələrində “sıgıt” və “sıgıtçı” olaraq görülən ağıt və ağıtçılıq gələnəyi çeşitli Türk boy­ları arasında zaman içindəfərqliadlarla anılmışdır. Ağıtlar üçün Azərbaycan Türkləri “ Şivən,Ağı”, İran Türkləri “Oxşama, Mərsiyə⁵”, Anadolu Türkləri “Ağıt”, “Ağıtmak”, “Ağıtlama”, “Ağat”, “Ağut”, “Avut”, “Deme” vs. Uygurlar “ Mərsiyə Qoşuqları”, Qaraçay Malkar Türkləri “Küv”, Kırım Tatarları “Taqmaq”, Özbəklər “Matəmnamə”, Qırgızlar “Coktav”, Türkmənlər “Ağı, Tavs, Tavşa”, Çağatay Türkləri “Yığlamak”, Quzey Qafqaz və Dobruca’da yaşayan Nogaylar isə “Bozlav⁶” Müsəlman Kər­kük Türklərində “Sazlamağ” və Xristian Kərkük Türkmənlərində “Madras”, Qazaq türklərində “Köris” adlarını işlətmişlər⁷.