Дин фалсафаси

Таянч сўзлар:
Антроморфизм, ат-тавҳид, калом, мушаббиҳалар, нақл, политеизм,
сунна, хорижийлар, фатво, қадарийлар.
Такрорлаш учун саволлар:
1. Ислом фалсафасини шаклланишидаги ижтимоий, ғоявий,
маънавий-ахлоқий жараёнлар нима?
2. Аҳл-Сунна ва Ал-Жамоъа ақидаларини шаклланишида қандай
илоҳиётчи олимлар қатнашди?
3. Ислом фалсафасида мўътазилийлар қарашлари қандай талқин
қилинади?
10=мавзу. Суфийлик (тасаввуф) фалсафаси
Режа:
1. Тасаввуф фалсафасининг шаклланиши
2. ислом дунёсидаги буюк тасаввуфшунослар ва уларнинг
қарашлари
3. Ўрта Осиёда тасаввуф тариқати ва фалсафасининг ривожланиши

---

68
Тасаввуф фалсафасининг шаклланиши.
Тасаввуф (суфизм) ислом
фалсафаси ривожида алоҳида ўрнига эга. Дастлабки суфизмга мистик-
фалсафий тизимга айланишига мисрлик Зу-н-нун-Мисрий (ваф.860\ 861)
муносиб хисса қўшган. У инсоннинг Худо билан яқинлашишига олиб
келувчи муҳим фундаментал тариқатлар (ар.-йўл)ни ишлаб чиқди.
Суфийликнинг муслмонлар орасида тарқалиши натижасида турлича
муносабатлар, ёндошувлар ҳам шакллана бошлади. Мистик-аскетик
таълимотининг турли хил кўринишларидан асосан иккита йўналиши
ашадий ва мўътадил суфизм ажралиб туради. Ашадий суфизм
тарафдорлари (пантеистик) шахсни нафақат Худо билан яқинлашиши,
балки у билан қўшилиб кетиши унинг сўнги мақсади деб қарадилар.Бу
йўналишнинг кўзга кўринган вакилларидан бири персидлик суфий
альБистами (ваф.875 й)эди. У яратувчига мистик мухаббат билан жазава ва
ўзини йўқотиш, ҳаяжонланиш орқали Худо билан бирлашишни тарғиб
қилади.
Ашадий мистик-экстатик суфизм билан бир вақтда мўътадил
суфийлик йўналиши ҳам ривожланди. Бу йўналиш тарафдорлари
мусулмончилик вазифаларини бажаришда экстаз ҳаракатлардан қочиб,
собит қадамлиликни жиддий сақлайдилар. Уларнингча, Аллоҳ ҳақидаги
билимларни ички (эзотерик), “яширин” билимлар беради. Мўътадил
суфизм тарафдорлари айни вақтда формал билимларни олий тартибларга
етишишнинг кўмакчиси деб билдилар. Суфийликнинг бу йўналиши ислом
тарқалган ҳудудларда, шу жумладан Туркистон, Хуросон, Эрон, Ўрта ва
Яқин Шарқ халқлари диний-фалсафий тафаккурида муҳим ўрин олган ва
ўз даври учун эътиборга молик аҳамият касб этган.
Суфийликнинг VII-IХ асрларда вужудга келишида аскетлар ҳаракати
ва кейнчалик буюк мутасаввифлар, орифчилик ҳамда тасаввуф
маданиятини ривожлантирганлар, унинг мажозий фалсафаси, бадиият,
дарвешлик амалиёти, анъаналарини, қадриятларни шакллантирганлар.
Суфийлик халқнинг маънавий-илоҳий ҳаётида кучли йўналишга
айланди. Тасаввуф таълимотида «Мен»дан озод бўлиб, ички ҳиссиётлари
орқали Аллоҳ билан яқинлашиши инсоннинг Аллоҳга муносабати унинг
асосий изланиш объекти ҳисобланади. Унда пир ва шогирдлик мушриф ва
мурид муносабатлари ҳамда камолотга эришишнинг тўрт