Дин фалсафаси

нур-иллоҳ
орқали била олади.
Тасаввуф фалсафасида ижтимоий-ахлоқий масалалар ҳам ўз аксини
топган. Унда инсоннинг маънавий камолоти масаласи тасаввуф
фалсафасининг асосий жиҳатларидан бири бўлган. Бунда шахс ва жамият
муносабатлари яққол кўзга ташланади. Соликнинг жамиятдаги мол-
мулкка, бойликка қараб интилиши эмас, балки Аллоҳнинг бандаси бўлган
инсон шайтон қутқусини енгиб, раҳмоний фазилатларга эга бўлиши лозим.
Инсоннинг ҳаётдаги тутган ўрни, ижтимоий ҳаётга муносабати,
жамиятдаги мулкий тенгсизликлар, умуман инсон қалбидаги салбий
ҳолатларнинг барчасини суфийликда ахлоқий жиҳатдан тузатиш керак деб
тушинилади. Чунки, уларнинг ҳаммасининг сабабчиси – нафсдир. Нафсни
тийиш, тартибга солиш орқали шахс ва жамиятга оид масалалар ечими ҳал
бўлади.
Тасаввуф фалсафасида ҳаттоки одамларни туркумларга бўлишда ҳам
нафс асосий мезонлардан бири бўлиб хизмат қилади. Тасаввуф одамларни
уч туркумга бўлади.

---

71
1. Мартабаи нафс деб аталади. Бу тоифадаги кишилар Аллоҳ ва
унинг каломига ишонадилар аммо кўпроқ ҳиссиётга берилган бўладилар.
Уларнинг жойи дўзоҳдир, ундан қутилиш йўли нафсни тийишдир.
2. Мартабаи қалб дейилиб, қалб амри билан иш тутадилар, Аллоҳ ва
унинг Каломини, Расули Акрамни ҳиссиётдан устун қўядилар.
3. Мартабаи руҳ дейилиб, унга руҳ кишилари кирадилар. Яъни улар
ҳар тамонлама покликка эришган шайхлар ва авлиёлардир.
X-XV асрлар давомида тасаввуф таълимотига ўз ижодий
ҳиссаларини қўшган мўътабар зотлар фақат Мовароуннаҳрдагина эмас,
балки бошқа кўпгина мамлакатларда ҳам етишиб чиқдилар. Тасаввуфнинг
руҳий камолотга, маърифатга эришишда, инсонийлик, эзгулик,
халқпарварликка чақиришда хақсизлик майилларини қоралаш Абу Хамид
Муҳаммад ибн Мухаммад ал-Ғаззолий (1059-1111) даврида, ундан кейинги
даврларда ҳам давом этди.
Тасаввуф таълимотини кейинги даврларда Абдуллоҳ Ансорий (1006-
1099), Аҳмад Яссавий (вафоти 1166), Яхъё Сухравардий (1155-1199), Ибн-
ал Арабий (1165-1240) каби шайҳул машойиҳлар янги фикрлар билан
бойитдилар.