Дин фалсафаси

1=мавзу. Эътиқод ва диний бағрикенглик фалсафаси
Режа:
1. Эътиқод тушунчаси
2. Билим ва ғоялар эътиқоднинг муҳим элементлари
3. Диний бағрикенгликнинг фалсафий таҳлили
Эътиқод тушунчаси.
Эътиқод ҳар бир ақли расо одамнинг онгли
фаолияти билан боғлиқ фалсафий тушунчадир. Эътиқодни вужудга
келишида инсон ўзлаштирган билимлар умумий асос вазифасини
бажаради. Билимни эътиқодга айланиши учун-англаш сўнг уни тушуниб
етиш, бу билимларнинг тўғри ёки нотўғрилигига ишонч ҳосил қилиш
орқали қабул қилинган билимлар инсон онгида қайта ишлаб чиқилган,
яъни ҳаётий синовдан ўтган, мақсадли йўналишларга мос билимларгина
эътиқодни мустаҳкам бўлишини таъминлайди.
Одамнинг бир ёки бир неча эътиқод шаклига мойил бўлиши у
шаклланган оила шароити, ижтимоий муҳит, жамоатчилик фикри ва
тарбия тизимига боғлиқ бўлади. Бу омилларнинг қайси бири кучлироқ
таъсирга эга бўлса, шу эътиқод тури ёш авлод онгида шакллана боради.
Масалан, илмий муҳитга эга бўлган оилада тарбияланган бола онгида
борлиқ ва ижтимоий ҳодисалар ҳақида (чуқур билимга эга бўлмаса-да)
илмий қарашлар кенгроқ ўрин эгаллаб, эътиқоднинг бошқа тури таъсирига
берилиши сезилмайди. Диний муҳитда тарбияланган кишилар онгида
аксарият ҳолларда муайян диний эътиқодга мойиллик кучли бўлади.
Аммо шуни ҳам ҳисобга олиш лозимки, одамда шаклланган эътиқод
ҳақида фикр юртганда эътиқод турлари орасига қатъий чегара қўйиб
бўлмайди. Чунки, муайян эътиқодга эга бўлганлар онгида, унинг бошқа
турлари ҳам бўлиши мумкин. Масалан, диний фундаменталистик ғояларни
асос қилиб олган баъзи ёшларнинг эътиқоди диний бўлса-да, унда
бузғунчилик, вайронкорлик майллари кучли бўлади. Ҳамма гап шундаки,
одам қайси ўз ҳаёт тарзи мақсадли йўналишини муайян эътиқод асосида
йўналтиради ва шунга асосан фаолият кўрсатади.
«Эътиқод» фалсафий категория бўлиб, унинг мазмун-маъноси
қандай компонентлардан тузилган тўғрисида аниқ илмий асосланган
тасаввурга эга бўлишимиз лозим. Олимларнинг фикрига кўра, эътиқодни
яхлит бутунга бирлаштириб турган барқарор элементлардан бири -
билимдир
1
. Маълумки инсон ижтимоий ва онгли фаолиятида муайян
билим турларини эгаллашга интилади. Бу билимлар назарий ёки эмпирик
мазмундан ташкил топган бўлиши мумкин. Гап шундаки, олинган
билимларнинг эътиқодга айланиши учун бир неча босқичларни ўтади.
Дастлабки босқич англаш ҳолати бўлиб, унда билимнинг маъно-мазмунига
тушиниб етилади. Сўнгра ўзлаштириб олинган билимлар, инсоннинг
1
Қаранг: Чориев Анвар. Билимдан ғояга, ғоядан эътиқодга. // Ж. Мулоқот. – Тошкент, 2002. - № 2. – Б.
11-12

---

5
моддий ва маънавий эҳтиёжларига, айланади. Эътиқодга айланган билим
инсон амалий фаолиятини такомиллаштиради. Шундай қилиб, инсон хулқ-
атвори ва хатти-ҳаракатининг финомени бўлган эътиқод: билиш, баҳолаш,
бошқариш каби функцияларни бажаради.
Динлар фалсафаси ҳақида илмий қарашларни шакллантириш учун,
кишиларнинг қандай эътиқод турига мойиллигини ҳисобга олиш
муҳимдир. Чунки, фалсафий таълимот каби динлар фалсафаси ҳам
борлиқнинг мавжудлиги, ривожланиши, инсон ва унинг яшашдан мақсади,
ижтимоий фаолияти ҳақида мушоҳада юритади.
Эътиқод ва диний бағрикенглик ўз мазмун-моҳияти билан фалсафий
тушунчалар сифатида индивидуал ва ижтимоий онгда муайян даражада
шаклланади. Зеро, бу иккала тушунча ўзаро узвий боғлиқликда
шакллангандагина ижтимоий ҳаётда ўз ўрнига эга бўлади.
Кишилар 
эътиқодида 
диний 
қарашлар, хусусан 
диний
фундаменталистик майллар кўпроқ бўлсаю, аммо диний бағрикенглик
бўлмаса, турли конфессиялар орасида зиддиятли вазиятни келтириб
чиқариши мумкин. Ҳаттоки, диний эътиқод туфайли миллатлар ўртасида
келишмовчилик юзага келиб баъзан фожиали оқибатларни келтириб
чиқаради.
Бу ғоят муҳим масала бўлгандан биринчи навбатда эътиқод, иймон,
бағрикенглик каби тушунчалар мазмун-моҳиятини, шахс ва жамият
ҳаётида тутган ўрнини илмий билиш ғоят муҳимдир.
Эътиқод арабча сўз бўлиб, ишонч, ихлос маъноларни билдиради.
Аммо эътиқод даражаси, мазмун-моҳияти шахс, гуруҳ ва жамиятда ўзига
хос маънода намоён бўлади. Демак, билим ва ғоялар инсоннинг ҳам ақли,
ҳам қалби билан ўзлаштириб олингандагина эътиқодга айланади. Умуман
олганда одамларни ижтимоий ҳаётнинг фаол аъзосига айлантирувчи омил
ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда, эътиқод билим ва ғояларнинг
ўзлаштирган, ҳаёт синовларидан ўтказган, уларнинг тўғрилигига ишонч
хосил қилган шахсни ўз қарашлари, тамойиллари ва дунёқарашига
мувофиқ тарзда иш кўришга даъват этадиган тизимдир.