63
адл; аҳл ал-адл ват-тавҳид каби номлар билан ҳам аталганлар. Бу номлар
улар таянган беш асоснинг дастлабки иккитаси билан боғлангандир.
Мўътазилий Абул Ҳузайл ал-Аллоф (841 ёки 849 йил вафот этган) даврига
келиб тугал ёйилиб бўлган бу беш асос қуйидагилар: 1) «Адолат» (ал-адл)–
илоҳий адолат инсоннинг ирода эркинлигини тақозо этади. Аллоҳ фақат
яхшилик (ал-аслаҳ) ижодкори бўлиб, у умр давомида белгилаб қўйган
нарсалар тартибининг бузилишига йўл қўймайди. 2) «Яккахудолик» (ат-
тавҳид)–Аллоҳнинг
ягоналигини эътироф этиш, кўпхудолик (политеизм)
ва худони одам қиёфасида тасаввур қилиш (антропоморфизм)ни инкор
қилиш. 3) «Ваъда ва таҳдид» (ал-ваъд вал-ваид)–мўътазилийлар билан
бирга хорижийлар ҳам эътироф этган бу қоидага кўра Худо мўминларга
жаннат, кофирларга дўзах ваъда қилган бўлса, ўз ваъдасида туриши лозим,
яъни Пайғамбар (с.а.в.) шафоатларию, Аллоҳнинг Раҳмон, Раҳимлиги ҳам
ёрдам бермаслиги керак. Чунки инсон хатти-ҳаракати учун тўлиқ жавоб
бериши лозим. 4) «Оралиқ ҳолат» (ал-манзила байнал - манзилатайн) –
гуноҳ кабира қилган мусулмон мўминлар қаторидан чиқарилади
(муржиълар фикрига қарши), лекин кофир бўлиб қолмайди (хорижийлар
фикрига кўра), балки оралиқ ҳаётда бўлади. Бу қоида биринчи
мўътазилийларнинг Ҳасан ал-Басрий даврасидан ажралиб чиқишига сабаб
бўлган эди. Ҳасан ал-Басрий ундай мусулмонларни мунофиқ деб
ҳисоблаган. 5) «Яхшиликка даъват ва ёмонликдан қайтариш» (ал-амр бил –
маъруф ван–наҳй анил–мункар) – барча воситалар билан (зўрлик қилиб
бўлса ҳам) бу ҳукм бажарилиши лозим.
Аббосийлар халифалиги даврида ал-Мамун (813-833) ва унинг
издоши ал-Мутасим (833-842) ва ал-Восиқ (842-847) муътазилийчилик
асосий давлат дини бўлиб турди. Бу дин вакиллари ҳар томонлама қўллаб-
қувватланиб катта давлат тизимида турли раҳбарлик лавозимлари ҳам
берилди. Қуръоннинг яратилганлигини инкор этувчи илоҳиётчиларга
салбий муносабатда бўлинди. Муътазилийлар ақидаларини қабул қилмаган
илоҳиётчилар ал-Мамуннинг 827 йилдаги “михна” номли фармойишга
асосан чора кўрилди.
Мўътазилийларнинг қазо ва қадар
масаласидаги фикрлари
қадарийларникига яқинлиги учун уларни қадарийлар деб ҳам аташади,
лекин уларнинг ўзлари буни инкор этадилар. Аллоҳнинг зоти ва сифати
ҳақида жаҳрийларнинг фикрлари билан яқин бўлганлиги учун уларни бир-
биридан ажратмайдилар.
Шарқ аристотелизмининг асосчиси ал-Киндий (800-879)нинг
фалсафий қарашлари мўътазилийлар таълимотига жуда яқин эди. Шунинг
учун ҳалифа Мутаваккил 847-861 йиллар бошқарган даврида у ҳам таъқиб
остига олинган. Киндий фикрича, оламнинг яратувчиси Аллоҳ бўлиб, у
азалий ва танҳо, лекин табиатдаги барча нарсалар материядан ташкил
топган, материя эса олов, сув, ҳаво ва тупроқдан иборат. Киндий материя,
шакл, фазо, вақт ва ҳаракатдан иборат
беш субстанция концепциясини
64
илгари сурган. У биринчи бўлиб, ақлнинг тўрт хил (ақлий, имконий,
эришилган ва намоён бўладиган тарзда) кўриниши ҳақида фикрлар
мажмуасини ишлаб чиққан.
Мўътазилийлар ҳокимият масаласида халифа бўлиш лозимлигини
уқтирдилар. Илк мўътазилийлар халифа қурайшлик бўлиши
шарт эмас, деб
ҳисоблаганлар, лекин кейинги даврлардаги айрим мўътазилийлар эса
қурайшлик лойиқ одам бўлса бошқа киши халифа бўлиши мумкин эмас,
деб ҳисоблаганлар. Уларнинг фикрича, имом илоҳий кўрсатма бўйича
ҳокимият тепасига келмайди, балки у ижтимоий, этник чиқишидан қатъий
назар, мусулмон жамоасидан сайланиши лозим. Хорижийларга ўхшаб улар
адолатни имом учун энг зарурий сифат, деб ҳисоблайдилар ва ўзларининг
бешинчи ақидаларига кўра, адолатсиз имомни ҳатто куч билан
лавозимидан четлатиш лозимлигини таъкидлайдилар.
Мўътазилийлар томонидан қўлланилган сифат (араб. – белгиси,
хусусияти, табиати) атамаси – Аллоҳнинг хусусиятларини ифода этишдир.
Сифатия: калом илми ривожланишининг илк босқичида «Сифатия» билан
бир қаторда «Маани» (маъноси, мазмуни, ғояси) атамаси ҳам қўлланилган.
Баъзи мутакаллимлар (муътазилий Абу Шахсим ал-Жуббаий, ашъарий ал-
Боқилоний, ал-Жавайний ва Фахриддин Розий) «сифат» ўрнида «аҳват»
атамасини ишлатганлар. Инсонлар наздида ижобий ҳисобланган
Аллоҳдаги сифатларни тан олиш «исфат» деган ном олди ва бу ғоя
тарафдорларини «сифатийа» деб аталди. Инкор қилинганларни, яъни
таътил (чиқариб ташлаган) этганларни эса – «ал-муаттила» деб аталади.
Сифатни қуйидагича тавсифлайдилар: ёлғиз ўзига хос, яъни сифат
аз-зот, ас-сифат аз-зотийа, масалан, Самад – ҳеч кимга муҳтож эмас;
ҳаракат
белгилари, яъни сифат ал-феъл, сифат ал-феълийа, масалан,
мусаввир, фаттоҳ.
Баъзилар ўзига хос белгилар (зотийа) ва уни тасвирловчи (васфийа,
маънавийа, хабарийа) кабиларга ажратишади. Суфийликда гўзаллик
белгилари – алим, раҳийм, (жамол) буюклик белгилари – акбар, қудрат;
мукаммаллик белгилари (камол) – холиқ, самад.
Бизга
маълумки, Аллоҳнинг сифатларини инсонга қиёслаганлар –
мушаббиҳалар деб номланади. Бошқа фикр тарафдорлари эса Аллоҳнинг
сифатларини моддий бўлмаган воқеалик деб қарашади. Иккала йўналиш
асоси ҳам Қуръонга таяниб, суннатга амал қилгувчилардир.
Do'stlaringiz bilan baham: 
