Дин фалсафаси

8=мавзу. Протестантлик фалсафаси ва теология
Режа:
1. Протестантлик ортодокцияси (эътиқод изчиллиги)
2. Пртестантлик фалсафасида теологик қарашлар
3. Христиан фундаментализми
Протестантизм ортодокцияси.
Ушбу фалсафий-теологик қарашлар
тарафдорлари 
католицизм 
ва 
православие 
фалсафий-теологик
таълимотларидан фарқ қилувчи фикрларни илгари сурадилар. Жумладан,
протестантизм католоицизм фалсафасини рад қилиб, диннинг ўзини
дунёвий ақл-идрок билан мушоҳада қилиш объектига айлантирди.
И.Кантнинг дин ҳақидаги таълимоти, мавжуд черковни танқид қилиши,
Худони амалий ақл-идрок постулати ва ахлоқийлик гарови сифатида
эътироз этишдан протестант ортодокцияси илоҳиётчилари фойдаландилар
ва натижада диннинг протестант философияси сифатида кўрсатмоқчи
бўлдилар.
Протестантлик фалсафасида М.Лютер ва Ж.Кальвин қарашлари
ўзига хосликка эга бўлди. Улар илоҳий ваҳй таълимотига суяниб, Худо
борлиғини ахлоқий исботлашни рад этдилар. М.Лютер, Ж.Кальвин ва
бошқа реформаторлар ўзларининг инсониятнинг икки ҳаёти ҳақидаги
таълимотларида христианлик фалсафаси ва теологияси учун жуда муҳим
бўлган гуноҳ мавзуини ривожлантирдилар. Гуноҳни инсоннинг Худодан
бегоналашуви деб баҳолаб, унинг шахсий ва ижтимоий жиҳатларини очиб
бердилар. М.Лютер фикрига кўра, ҳаёт, яъни инсон иккиланган-ички ва
ташқи, руҳий ва тана ҳолатида бўлади.
Шу боисдан, диний тажрибага эътибор кучайтирилиб, Худонинг
қодирлиги ҳар бир христианнинг ички образида, Иисус Христос унинг
юрагида сақланиши ҳақидаги ғоялар илгари сурилди.
Ж.Кальвиннинг фалсафий қарашлари ва теологиясида ҳар қандай
тартиб ва қоидаларнинг манбаи, мустақил, абсолют (мутлоқ) иродага эга
бўлган Худо ҳақидаги таълимотга асосланади. Инсон Худо иродасига
сўзсиз итоат этиши керак. Инсон (динга ўзини топширган) тақдири абадий
ҳаёт учун у дунёда роҳат, фароғат учун бағишланган бўлса, шунга лойиқ
келадиган хатти-ҳаракатлар қилиши лозим.
Христиан фалсафасининг бу йўналишида либерал теология, яъни
теизмга (оламни яратиб бошқарувчи-Худо) деизмни (оламни яратилишида
Худо бошланғич сабабчи) қарши қўйган немис олими И.Землер (1725-

---

58
1791) қарашлари ўзига хосдир. Унингча, Худо оламни яратишда биринчи
туртки бўлиб, борлиқдаги бошқа жараёнларга аралашмаслиги тамойили
ҳақидаги фикр асосланади. Динни ақл билан мослаштиришга ҳаракат
қилинади.
Немис файласуфи ва илоҳиётчиси Ф.Шлейермахер (1768-1831)
ўзининг қатор асарларида (жумладан, «Христианская вера»-1831) дин
инсонга бевосита берилган алоҳида соҳа бўлиб, у инсон субъекти билан
боғлиқдир, деган фикрни илгари суради. Яна у Худонинг ҳамма
нарсаларда мавжудлиги, борлиқнинг ички ижодий кучи, асоси ва манбаи
сифатида тушунишни талаб қилди.