Дин фалсафаси

Протестантлик фалсафасида теологик қарашлар.
Реформаторлар
фалсафага қарши курашган бўлсалар ҳам XIX асрда уларнинг қарашларида
илоҳиёт (теология) кенг ўрин олган эди. Аммо улар христиан ақидаларини
талқин қилишда И.Кант, Фихте, Шеллинг, Гегель таълимотига суянишга
мажбур бўлдилар. Шунинг учун XIX асрдаги замонавийлашган
протестантлик илоҳиёти «Либерал теология» номини олди.
Либерал теология христианликдаги анъанавий уч худолик (Троица)
таълимотини, Иисус Христоснинг илоҳийлигини, уни хочга (бутга) тортиб
ўлишини шунингдек, дунёни ва инсонни Худо яратганлиги ҳақидаги
таълимотни инкор этди. Улар Иисуснинг тарихий «либерал» (озод, эркин)
образини яратдилар.
Либерал теологияга асосланган фалсафий қарашлар неокантчилик
таълимоти асосида ўзгара борди. У ахлоқий қадриятларга эътибор қаратди.
ХХ аср бошларида биринчи жаҳон урушидан кейин Европада, кейинчалик
АҚШда «диалектик теология» вужудга келди. Унинг вужудга келишидан
аввал христианликни модернизациялашга (замонавийлаштириш) қарши
АҚШда фундаментализм шаклланди. Бунда Инжил (Библия) қонунларини
илоҳийлигининг диний таълимотнинг фундаменти (асоси) сифатида қабул
қилиш талаб қилинди. Натижада 1919 йили Бутунжаҳон христианлар
фундаменталистик ассоциация тузилди.
Швецариялик реформатор илоҳиётчи К.Барт (1886-1968) диалектик
теологиянинг асосчисидир. У янги фалсафий даражада ортодоксал
протестантликка қайтиш назариясини ишлаб чиқди. К.Барт либерал
теологияни қаттиқ танқид қилади, чунки ваҳйлик (откровение) ҳар қандай
фалсафага қаршидир, дейди. К.Барт теологик таълимотида христология
(Христос ҳақидаги таълимот) марказий ўринни эгаллади. Фақат Иисус
Христос орқали Худо борлиғига ва тақдирининг илоҳийлигига инсон
эришиши мумкин.
ХХ асрнинг 60 йилларига келиб, протестантлик фалсафасида
эсхатологик (юнон. еschatos – охирги, logos - таълимот) – инсон ва
дунёнинг охирги тақдири ҳақидаги таълимотга эътибор қаратилди.
Илоҳиётчилар эсхатологияни янгилаш орқали мавжуд эскирган анъанавий
таълимотлардан қутилишга умид қилдилар.

---

59
Бу теологик таълимот вакиллари Ю.Мольтмон (1926 йил туғилган)
ва В.Панненберг (1928 йил туғилган) ваҳй (откровение)ни Худонинг
тарихга фаол таъсири деб талқин қилдилар, диний таълимотнинг муҳим
ҳолатлари сақланишини талаб қилдилар. Диний таълимотнинг фалсафий-
илоҳиётчилик ва ижтимоий жиҳатдан анъанавий асосини қайта кўриб
чиқдилар. Бунда энг янги фалсафий, социологик ва психологик
назариялардан фойдандилар.