Дин фалсафаси

Таянч сўзлар:
Деизм, креационизм, либерал теология, ортодокция, реформатор.
фундаментализм, экумен ҳаракат, эсхатология
Такрорлаш учун саволлар:
1. М.Лютер ва Ж.Кальвин протестантлик ортодокциясига қандай
хисса қўшди?
2. Либерал теология (илоҳиётчилик) қандай ривожланди?
3. Протестантлик фалсафасида қандай теологик қарашлар мавжуд?
4. Христиан фундаментализмининг моҳияти нимада?
9=мавзу. Ислом илми ва фалсафаси
Режа:
1. Ислом фалсафасининг шаклланиши
2. Муътазилийларнинг қарашлари
3. Ҳанбалийлик қарашлари
4. Ал-Ашъория-калом йўналиши
Ислом фалсафасининг шаклланиши.
Ислом дини VII асрда пайдо
бўлиб, кенг тарқала бориши билан бирга унинг илоҳиёт илми VIII-асрда
араб халифалигида шакллана бошлади. Бу ислом илми илоҳиёт калом
1
бўлиб, ислом диний таълимотини назарий жиҳатдан асослашга ҳаракат
қилади. Зеро, ислом пайдо бўлган дастлабки йилларданоқ тараққиётнинг
ижтимоий-иқтисодий, сиёсий жиҳатлари қатори, унинг маънавий-ахлоқий
айниқса, дунёқарашлик жиҳатлари бу дин соҳасидаги мутахассисларни
қизиқтираётган эди. Тарихий манбалар маълумотича, калом илми 657-750
йиллар оралиғида шакллана бориб, кейинчалик у ўзининг муайян тизими
ва предметини аниқлаб олган эди.
Уммавийлар даврида ислом таълимоти ва илми ҳақида турли фикр
билдирувчи кишиларга нисбатан каломнинг вазифаси ўша даврдаги
эътиқодий ва Аҳли Сунна ва ал-Жамоа эътиқодига тўғри келмайдиган
фикрларга Қуръон ва сунна асосида жавоб бериш мақсад қилиб олинган
эди.
Калом илмининг ривожланиш даврида аввалги вақтларга ўхшаб
фақат Қуръон ва суннадан далил келтириш билан кифояланиб бўлмай
қолди. Чунки, шу даврда шаклланган турли фирқалар унга қўшимча ақлий
далил келтиришни ҳам ёқлаб чиқдилар. Айнан мўътазилийлар ўзларининг
мантиқий-фалсафий исботлаш усуллари билан ислом доирасида
ҳурфикрлиликнинг вужудга келишига асос солдилар. Бундай фалсафий
1
Калом – араб. равон нутқ, жумла, гап, сўз маъносидадир. Унинг тарафдорлари – мутакаллимларнинг
қарашларини калом илми деб юритилди.

---

61
тизим Х асрга келиб ишлаб чиқилди. Шу даврга келиб ислом илмида
каломнинг ал-Ашъарий ва ал-Мотуридий мактаби вужудга келди.
Шундай қилиб, калом исломда муайян мантиқий далилларга таяниб,
диний таълимотни асослашга ҳаракат қилувчи назарий илоҳиёт
ҳисобланади. Калом турли диний–сиёсий гуруҳлар (хорижийлар,
қадарийлар, жабарийлар ва ҳ.к.) пайдо бўлиши билан боғлиқ баҳслар
жараёнида вужудга келди ва тараққий қилди. «Ҳақ» ислом йўли тизими Х
асрга келиб ишлаб чиқилди ва калом илми билан ақидашуносларни
муросага келтириш вазифасини ал-Ашъарий (873-935) ва ал-Мотуридий
(870-944) амалга оширдилар. Шундан сўнг калом улар асос солган икки
мактабни англатувчи атамага айланди. Ашъария каломи асосан шофиийлар
орасида тарқалган бўлса, Мотуридия каломи Ҳанафия доираларида кўплаб
тарафдорларга эга бўлди. Хусусан, Мовароуннаҳр мусулмонларининг
асосий ақидасига айланди.
Мотуридий ақидасига доир масалаларни Мотуридийнинг якка ўзи
тартибга солган эмас, балки унга қадар Аҳли Сунна ва ал-Жамоа ақидаси
шаклланиб улгурган эди. Мотуридийнинг хизмати шундан иборат
бўлганки, ўша даврдаги ақидавий оқимларнинг таъсирини қирқиш,
уларнинг иддаоларига раддия бериш, кучли ва асосли далиллар билан
ҳақиқий ислом ақидасини ҳимоя қилиш, илми калом, мантиқ ва мунозара
қоидаларига риоя қилган ҳолда муҳолифлар жаҳолатига илму маърифат
билан жавоб қайтариб, чин ихлосли мусулмонлар учун ақидага доир
муҳим қўлланмалар тайёрлаб беришни ният қилган эди.
Шайх Абдулазиз Мансурнинг «Ақоид матнлари»
1
китобида
кўрсатилишича, Аҳли Сунна ва ал-Жамоа ақидаси ўша даврда учта шахс
томонидан ҳимоя қилинган ва асосий рукнлари ишлаб чиқилиб, улардан
биринчиси – Абу Ҳасан Ашъарий Бағдодда, иккинчиси – Абу Жаъфар
Таҳовий Мисрда ва учинчиси – Абу Мансур Мотуридий Мовароуннаҳрда
сунний ақиданинг ҳимоячилари сифатида ислом тарихида чуқур из
қолдирдилар.
Бизлар учун яхши билиб, доимо назарда тутиб юриш зарур бўлган
бир неча муҳим масалалар бор. Улар қуйидагилардан иборат
1. Мотуридия ақидаси билан Ашъария ақидаси ўртасидаги фарқлар
ва қарама-қарши томонлари қуйидагича. Баъзи олимлар уларни 15 та,
бошқалари 40 та, хатто, 50 тагача санаб етказганлар. Уларнинг асосийлари
– Аллоҳнинг зотий ва феълий сифатларга эга бўлиши, сифатларни айни
зоти ёки ғайри зотлилиги, Мусо (а.с.) Аллоҳнинг каломини бевосита
эшитганми ёки билвоситами, ирода билан ризо бирми ёки тафовутлими,
Аллоҳни кўриш жоизлигига Ашъарий ақлий далил келтирган, Мотуридий
нақлий, қабиҳ ишнинг содир этилиши бандаданми ёки у ҳам Аллоҳданми –
бунга Мотуридий ҳусну қубҳ (яхшилигу қабиҳлик) ҳаммаси Аллоҳдан,
1
Қаранг: Шайх Абдуазиз Мансур. Ақоид матнлари. Тошкент Ислом университети нашриёти, 2006.

---

62
лекин беҳикмат эмас, дейди. Ашъарий инсон ўз тоқатидан ташқари ишга
таклиф этилиши мумкин деса, Мотуридий унинг аксини айтади.
Шунингдек, Аллоҳни ақл билан таниш вожибми ёки нақл биланми деган
масалада Мотуридий ақл билан деган. Имон билан ислом бир нарса экани,
бахтли ва бахтсиз инсонлар охир-оқибат ўзгариб – алмашиб қолишлари
мумкинлиги, қилинадиган яхши ва ёмон амаллар банданинг касби ва
Аллоҳнинг яратиши билан ҳосил бўлиши, муқаллиднинг имони мақбул
экани, имоннинг ўзи эмас, балки унинг нури, қуввати ортиб ёки камайиб
туриши, имоннинг рукнлари иккита, яъни иқрор ва тасдиқдан иборат
экани, амаллар имон таркибига кирмаслиги, балки савоблар ва гуноҳлар
алоҳида ҳисобга олиниши каби масалаларда Имом Ашъарий мотуридия
ақидасининг хилофини тахрир этган.
2. Мотуридиянинг мўътазила ақидасидан фарқлари. Аввало, диний
фанлар қаторига калом илмининг киришига асосий сабаб мўътазила
тоифасининг 
ақлий 
мунозаралари 
ва 
қаршиликлари 
бўлган.
Муътазилийлар ашъария ёки мотуридия қарашлари каби ақлни нақлий
далиллардан кейинги эмас, балки биринчи ўринга қўйганлар. Ақл ва
фикрни асосий манба қилиб олиб, унга тўғри келмаса, ҳатто, оят ва
ҳадисларни инобатга олмай, балки хусусан ақлга бўйсундирмоқчи
бўлганлар. Шунинг учун ҳам Мотуридий бошқа оқимларга қараганда
кўпроқ мўътазила фирқасининг фикрларига қарши раддиялар билан
чиққандир. Уларнинг ақлий ва фикрий далилларини рад қилиш учун
ҳамюртимиз калом илми билан шуғулланишига тўғри келган ва у шу услуб
билан Аҳли Сунна ақидасини ҳимоя қилишга муяссар бўлган.