Дин фалсафаси

Ҳанбалийлик қарашлари.
«Ҳанбалийлик» -– Аҳмад ибн
Ҳанбалнинг ҳуқуқий қарашлари, қавллари ва фатволарини намоён этади.
Ибн Ҳанбал 780 йили Бағдодда таваллуд топиб, шу ерда 855 йили вафот
этган. Ҳадис тўплаш ниятида Сурия, Ҳижоз, Яман, Куфа ва Басрага кўп
саёҳат қилган ва 40 мингдан ортиқ ҳадисни жам этган олти жилдли
«Муснад ал-Имом Аҳмад» асарини яратган. Шунинг учун ва фиқҳ бўйича
ҳеч қандай китоб ёзмагани туфайли кўплаб мусулмон уламолари уни
фақиҳ эмас, кўпроқ муҳаддис деб биладилар. Бироқ, шогирдлари унинг

---

65
ҳуқуқий қарашлари ва фатволарини тўплаб, бу мазҳабга алоқадор ҳуқуқий
тамойиллар ва қонунларни такомилига етказдилар. У «Исломни
бидъатлардан қутқарувчи» - деган ном олган, мўътазилийларга қарши
очиқдан-очиқ курашларнинг ташаббускори бўлиб майдонга чиққан.
Бу мазҳаб бошқаларга нисбатан кўпроқ ҳадисларга таянади ва қонун
асослари жиҳатидан фарқ қилади. Улар ҳадислар моҳиятини Қуръон
оятлари даражасига кўтаришган. Ҳадисларга «қандай» деб савол
бермасдан (би-ла кайфа) тўғридан-тўғри ишониш зарур, деганлар. Шу боис
ҳанбалийлик фалсафаси исломнинг сунна йўналишидаги бошқа
мазҳаблардан фарқ қилган ҳолда инсоннинг ирода эркинлиги ривожига
йўл қўймаган.
Ҳанбалийда (Ибн Қаййум ал-Жавзийа 1350 йилда вафот этган) фиқҳ
асослари ҳам ишлаб чиқилган бўлиб, улар бешта:
1. Қуръон ва сунна матнлари;
2. Саҳобаларнинг фатволари;
3. Қуръон ва суннага мувофиқ бўлса, айрим саҳобанинг қавмлари;
4. Истиноди заиф ёки хабар берувчилар сони кам бўлган хадислар;
5. Мутлақо иложсиз қолганда, қиёс бўйича ҳукм чиқариш.
Ибн Ҳанбал Бағдодда инквизиация (миҳна) даврида имонига собит
бўлгани ва Қуръоннинг яратилгани ҳақидаги назарияга кескин қарши
тургани учун, калтакланган ва қамоққа ташланган. Имомдаги бундай
изчиллик кейинчалик икки издоши тақдирида ҳам намоён бўлади. Ибн
Қаййум ва унинг устози Ибн Таймия (1327 йилда вафот этган) Дамашқ
қалъасида қамоққа олинадилар. Нажднинг ҳанбалий ислоҳатчиси
Муҳаммад ибн Абд ул-Ваҳҳоб (1792 йилда вафот этган) ҳаёти ва фаолияти
ҳам шунга мисол бўлади.
Ибн Абд ул-Ваҳҳоб Қуръон ва суннага таянган бошланғич
исломнинг сарчашмаларига қайтишга даъват этади. Ваҳҳобийларнинг
муваффақияти ва ХХ аср бошида Саъд оиласининг ҳукумат тепасига
қайтиши Саудия Арабистонида ҳанбалий мазҳабини расмий мазҳаб
сифатида таъсир этишига олиб келди. Шунингдек, ҳанбалийлик Фаластин,
Сурия, Ироқ ва яна бошқа жойларда ўз издошларига эга бўлди.