Дин фалсафаси

Католик фалсафаси.
Ўрта аср ва уйғониш даврида Ғарбий Европада
фалсафий таълимотларда ҳам катта силжишлар кечган эди. Бу даврда
Ғарбий Европада христиан дини аста-секин ҳукмрон мафкурага,
дунёқарашга айланиб борар эди. Дин билимнинг барча соҳаларини, шу
жумладан, фалсафани ҳам ўзига буйсундирди. Бу борадаги асосий
йўналиш ва ҳаракат христиан динининг ақидаларини тўғри эканлигини
назарий асосда исботлаш лозим эди.
Шу даврнинг йирик файласуфи ва илоҳиётчи олими Фома
Аквинский (Томизм таълимоти деб юритилади) христиан дини
ақидаларини назарий жиҳатдан тушунишни бир яхлит тизимга келтирган
эди. Унинг фикрича, дунёнинг мавжудлиги Худога боғлиқ. Чунки У-
биринчи сабаб ҳисобланади. Фома Аквинский Худонинг мавжудлигини
нарсаларнинг мавжудлигини апостериор йўл билан, яъни оқибатнинг
мавжудлиги сабабининг мавжудлигини исботлайди, деган тамойил асосида
исботлашга ҳаракат қилади. Унинг фикрича, материя шаклга боғлиқ
бўлмаган ҳолда, алоҳида мавжуд бўлиши мумкин эмас, аммо шакл
материядан алоҳида яшаши мумкин. Бу билан Фома Аквинский моддий
нарсалар олий шакл – Худога боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд бўлиши
мумкин эмас деган ғояни исботлашга ҳаракат қилади. Яна у, ҳамма нарса
ва ҳодиса ўз сабабига эга, сабабларнинг сабаби эса худодир, дейди.
XIII-XV асрларда католик фалсафасида кучли таъсирга эга бўлган.
Фома Аквинский қарашлари баъзи субъектив сабабларга кўра ўз мавқеини
маънавий-мафкуравий ҳаётда бироз сусайтирган бўлса-да XIX асрга
келганда неотомизм (лат. не-янги ва Thomismus - таълимот) номи билан
яна жонланди. У хусусий фанларнинг ютуғини инкор этмади, аммо улар
тўплаган билимларни илоҳиёт хизматларига ишлатишга ҳаракат қилди.
Фома Аквинский таълимоти католик фалсафасининг асоси қилиб
олинганлиги учун Ватиканда шунга асосланган қатор институтлар,
мактаблар, католик марказлари пайдо бўлди. Европада XVI асрдан бошлаб

---

49
қатор шаҳар ва мамлакатларда (Белгия, Париж, Лион, Пилле, Турин, Кельн
ва б.) Фома Аквинский таълимоти бўйича фаолият кўрсатадиган кўпгина
институтлар ишлай бошлади. Фақат Рим ва унинг яқинида 50 га яқин
католик институтлари ва илоҳиётчилик марказлари фаолият кўрсатмоқда.
Улар ҳар йили неотомистик руҳдаги юзлаб монографиялар, журналлар
нашр қилиб турадилар.
ХХ аср неотомизмнинг йирик вакиллари – Ж.Мартен (1882-1973),
Э.Жильсон (1884-1978), Г.Веттер (1911 й. туғ.), И.Бохенский (1902 й. туғ.),
Г.Манзер (1866-1949), И.де Фриз (1874-1959) ва бошқалар ўз ижодларини
Ф.Аквинский 
таълимотларига 
доир 
муаммоларнинг 
ечимига
бағишладилар.
Неотомизм таълимотида ҳақиқатга эришишда иймон, эътиқод ва
ақлнинг уйғунлиги тамойилларига эътибор қаратилди. Яна у, ҳақиқатга
эришишнинг уч шакли бор дейди: фан, фалсафа ва илоҳиёт (теология).
1) Фан – энг қуйи ва оқибатларни аниқлашдан нарига ўтмайди;
2) философия бу ақлий билимининг муайян юқори босқичи бўлиб, унинг
вазифаси оламнинг яратган биринчи сабабчиси Худони билишдан иборат;
3) илоҳиёт (теология)га 
асосланган 
билимлар 
неотомистларча
қимматлидир, чунки у, ҳақиқатни очишга ёрдам беради. Шунга асосан
неотомистлар Худонинг мавжудлиги, инсон руҳининг абадийлиги
ҳақидаги ақидаларни илгари суради.
Онтология (борлиқ ҳақидаги таълимот) неотомизм фалсафасининг
асосий қисмларидан бирини ташкил этади. Неотомизм бўйича борлиққа
таъриф бериб бўлмайди. Борлиқ илоҳиётчилар учун «биринчи мутлоқ
тушунча» деб қаралади. Неотомистларнинг талқинида бир томондан
борлиқ моддий ва номоддий объектлар умумий хусусиятлари мавҳумий
(абстракция) бўлиб гавдаланса, иккинчи томондан – Худо деб қаралади.
Шунинг учун неотомистларда борлиқ ҳам табиат ҳодисаларининг
хусусияти ҳақидаги таълимот ҳам Худо борлиғи ҳақидаги таълимот, деб
қаралади.
Билиш назарияси хусусида Фома Аквинский тарафдорлари ўзига хос
таълимот яратганлар. Бошқа диний-фалсафий қарашлардан фарқли ўлароқ
неотомистлар объектив воқеликни тан олиб, унга суянган ҳолда, билиш
жараёнида тажрибанинг аҳамиятига эътибор қаратиб, инсонда ана шу
тажриба йўли билан элементар тушунчалар пайдо бўлади. Аммо бундай
тажриба номатериал моҳият ҳақида билим бера олмайди.
Неотомистлар билиш жараёнини субъект ва объектнинг ўзаро
алоқаларида деб белгилайдилар. Субъект бу инсоннинг абадий руҳи
сифатида, объект эса нарсаларнинг моҳиятидир. Шундай қилиб, инсон
моддий объектнинг ўзини эмас, балки ундаги мавжуд ғоявий моҳиятни
билади. Неотомистларнинг гносеологик назариясида моддий борлиқ четда
қолади.

---

50
Неотомизмнинг борлиқ ва билиш назарияси II Ватикан собори (1962-
1965)гача нафақат ягона расмий фалсафий тизим деб қабул қилинди, балки
католицизмнинг асосий социал тълимоти бўлиб келди. Аммо
неотомизмнинг барча анохрониклардан тозалаб, уни бошқа фалсафий
тизимлар билан бойитиш мақсадида черков уламолари томонидан ҳам
таъқиб қилина бошлади. Шундан сўнг уни замонга мувофиқлаштириш,
айрим элементлардан тозалаш бўйича янги диний-фалсафий тизимлар
вужудга кела бошлади. Шулардан бири неоавгустинизмдир.