Дин фалсафаси

Христиан фундаментализми.
ХХ асрнинг 70-йилларига келганда
христианликнинг ҳаёт ҳақидаги таълимотига эътибор кучайди. Унинг
тарафдорлари “евангель” христианлик таълимотини кенг тарғиб қилишини
ёқлаб чиқдилар. Айниқса, модернизмга қарши вакиллари христианликни
фундаментал асосларини давом эттиришни талаб қилдилар. Шу муносабат
билан улар олий ўқув юртларида эволюционизм ва дарванизм дарсларини
ўқитишга қарши чиқдилар. Бу борада 80-йилларда баптизм тарғиботчиси
Д.Фолуэл (1933 йил туғилган) «Моральное большиснтво» (Ахлоқий
кўпчилик), 1986 йилдан эса «Федерация свободы» (Озодлик федерацияси)
ҳаракатини асослаш билан машҳур бўлди.
Кейинчалик «Илмий креационизм» Библияда изоҳланган олам ва
одамни Худо яратган деган таълимотни жиддий ёқлаб, теологияда
модернизацияни қаттиқ танқид қилди. Натижада бу илоҳиётчилик
қарашларга асосан дарвинизмнинг эволюцион таълимоти бутунлай инкор
этилди. Бундай назарияни қувватламай, ундан ажралиб чиққан католик ва
протестантлик илоҳиётлари «эволюцион креационизм»ни яъни секин-аста,
босқичма-босқич олам яратилганлигини тан олдилар.
ХХ асрнинг охирида протестантлик теологияси диний плюрализмга
юз тутди. Экуманистик илоҳиётчиликнинг шаклланиши кенг қулоч ёзиб,
христианликни бошқа диний қарашлари ва тизимлар билан мулоқот кўзда
тутилди. Бу айниқса, Осиё, Африка, Лотин Америкаси илоҳиётчилари учун
аҳамиятли эди. Улар христианлик, ислом, ҳиндуизм, буддизм ўртасидаги
бирлик, ўхшашлик жиҳатларини топишни мақсад қилиб олганлар.
Масалан, 60 йилларда Шимолий Америкада «Черная теология»
(негрларнинг маҳаллий ибодатлари билан христианликни мослаштириш)
вужудга келди. Уларнинг қарашларида Иисус Христос қора халқни
танлаган, шунинг учун бу ҳаракат мухлислари Христосни ҳеч бўлмаса
руҳий ва ахлоқий жиҳатдан қора бўлган дейдилар.
Хулоса қилиб айтганда, XVI-XX асрлар давомида протестантлик
илоҳиётчилик таълимот билан ёнма-ён фалсафий қарашлар ҳам
ривожланди. Бу даврда протестантлик ортодокцияси ва теологиясида
шаклланган турли-туман фалсафий қарашларда христианлик таълимотига
нисбатан муносабатни, Иисус Христос ва Худо борлиғини аниқлашга
турлича талқин бердилар. Бунда фалсафий мерослардан ва фан
ютуқларидан фойдаландилар.

---

60