Дин фалсафаси

Ҳинаяна фалсафасининг
назарий асосини тадқиқ қилишда йирик
рус буддалоги Ф.И.Шербатский (1866-1942)нинг роли катта бўлди. У
“Дхарма”ни “Буддавийликдаги марказий конценция” деб ҳисоблади.
Дхарма бирлик моҳиятга эга бўлиб (яъни “нарса ўзида” сингари) билиб
бўлмайдиган нарса деб қаралади. Дхарманинг борлиқда бўлиш ва
бўлмаслик ҳолатлари мавжуд. Шунингдек, унинг тинчлик, осойишталик ва
безовталаниш ҳолатлари ҳам бор. Масалан, инсон ва уни қуршаб олган
олам дхарманинг тинчлик ҳолатда бўлмаган “безовталаниш” ҳолати деб
ҳисобланади. Бу ҳолат узоққа чўзилмайди, “қисқа” вақтдан сўнг
дхарманинг яна бошқа комбинацияси вужудга келади. Бир сўз билан
айтганда, буддавийлик фалсафаси бўйича, фазо ва замонда «нарса ва
ҳодисалар» чексиз бир-бирини алмаштирувчи дхарманинг намоён
бўлишидир.
Азоб-уқубатлардан
қутилиш-дхарманинг «тинчланиши»дир
инсоннинг эса, қайта туғилишидан озод бўлиши ҳисобланади. Дхарманинг
«тинчланиши» инсон учун «нирвана»га эришишдир. Демак, сансара ва
нирвана мутлоқ бир-бирига қарама-қарши ҳолатлардир.
Ҳинаяна фалсафасининг йирик намояндаси Васубандху (V аср)нинг
«Абдхидхармахоша» номли рисоласида дхарма тури тўғрисида кенг ва
атрофлича фикр юритган. Васубандху чексиз дхармалар сонини турли
белгиларига қараб 75 та турга бўлиб чиқди. Аввало, унингча, дхарма икки
типга бўлинади: «ҳаётга мойил» ва «ҳаётга мойил бўлмаган». Олимнинг
фикрича, «ҳаётга мойил» бўлган дхармалар тўрт жараён билан боғлиқ-
туғилиш, мавжудлик, ўзгарувчанлик ва йўқолиш. Бундай ҳолатлар ҳар бир
дақиқада бўлиб туради.
«Ҳаётга мойил бўлмаган» дхармалар юқоридаги жараёнлар билан
боғлиқ эмас, уларда тинчлик ҳолат ҳукм суради ёки мавжудликка оид
эмас.
Дхарма комбинациясининг икки ҳолати: 1) сезгиларга эга бўлган
оламнинг тузувчиси эканлиги; 2) ташқи оламдаги тирик мавжудотлар ва
шароитлар. Бу икки ҳолатни бир деб қаралиб, биринчиси асос қилиб
олинади ва унинг тўрт гуруҳи мавжудлиги белгиланади:
1) “Қоринда ҳосил бўлганлар;” 2) “тухумдан пайдо бўлганлар;” 3)
“намлик (макрота) аралашмасидан пайдо бўлганлар;” 4) “қайта ўзгариш

---

45
йўли билан пайдо бўлганлар.” Бу ҳолатларда мавжудлик қуйидагича
изоҳланади. (шубҳасиз, улар турлича туғилиш асосида), фақат “қайта
ўзгаришда пайдо бўлганларга ҳаммадан олдинги ўринда худо, муқаддас
руҳлар ва демонлар туради. “Қоринда пайдо бўлганлар” –одамлар,
ҳайвонлар иккинчи ўринда, “тухумдан, намлик (макрота) дан пайдо
блганлар”-балиқлар, судралиб юрувчилар.
Ҳинояна фалсафасида “дунёда адашиш” сабаблари икки гуруҳга
бўлинади: “ички (инсонга хос ҳолат) ва ташқи”. Биринчисига “ҳатти-
ҳаракатлар”, иккинчисига “адашишлар” киради. “Хатти-ҳаракатлар” уч
гуруҳга бўлинади. 1) “тана хатти-ҳаракати” (ҳар қандай жисмоний
ҳаракат); 2) “оғиз хатти-ҳаракати (яъни, нутқ); 3) “фикр ҳатти-ҳаракати”.
Уларнинг ҳар бири ўнта яхши ва ўнта ёмон “ҳатти-ҳаракатларга”
бўлинади.
“Адашишилар” иккига “асосий” ва “асосий бўлмаган”ларга
бўлинади. “асосий адашишлар” ўнта: очкўзлик, ғазаб, ўзидан қаноатланиш,
шубҳаланиш, касаллик ва буддавийлик нуқтаи назаридан нотўғри
қарашлар.
Ҳинаянада тўғри йўлдан бориш ва адашиш фалсафалари мавжуд.
Инсон изтиробларидан қутилиш учун медитацияни бажариши керак.
Бундан мақсад инсоннинг руҳий ҳолатини ўзгартиришдир.
Демак ҳинаяна фалсафасида биринчидан, дхарма ва унинг турли
комбинациялари асос қилиб олинади; иккинчидан, дхарманинг муайян
тури яъни «ҳаётга мойил» бўлганларида нарса ва ҳодисаларнинг, тирик
жонзотларнинг, шу жумладан одамларнинг пайдо бўлиши, ўсиши,
ҳаракати доимо ривожланишда деган тасаввурга асосланиб, уларнинг
мутлоқ ўзгармайдиганлари йўқ деб талқин қилинади; учинчидан, бу
жараёнларнинг содир бўлиши Худо ва муқаддас руҳлар туфайли бўлиб,
улар эса ҳаммасидан олдин пайдо бўлган деб қаралади.