Дин фалсафаси

Маҳаяна фалсафаси.
Унинг шаклланиши ва ривожланиши мавжуд
буддавийлик таълимотини қайта кўриб чиқиш ва бойитиш натижасида
вужудга келган. Ушбу фалсафада иккита муҳим ғоя илгари сурилади: 1.
Ҳақиқий реал, аммо ақлан билиб бўлмайдиган, атрибутга эга бўлмаган
Абсолют назария (концепция)си ҳақидаги ғоя. Бу ғояга асосан дхарма “ ўз
махсус табиатига эга бўлмаган”, аммо шартли реалликка эга деб эълон
қилинади. 2. Маҳаянчилар ҳинаяначиларга нисбатан Будда туғилишини
бошқача талқин қилиш ғоясидир. Ҳинаянада Будда бешюздан зиёд қайта
туғилиш натижасида ерда яшовчи тирик жонлар учун тўртта «олийжаноб
ҳақиқат»ни очган инсон деб қаралади. Маҳаяначилар нуқтаи назарида
Будда Шакъямуни чексиз макон ва замонда номоддий «Дхарма
танаси»нинг нурланиши натижасида намоён бўлган. Шу назария асосида
Маҳаянада Будданинг аввал икки, сўнг уч «танаси» ҳақидаги муҳим
таълимот юзага келди. Оқибатда «Дхарма танаси»да Абсолют билан
Буддани айнийлаштирилди.

---

46
Маҳаяна фалсафасида шунингдек, Абсолют билан нирвана ҳам
айнийлаштирилади. Шунинг учун инсон ўзи билмаган ҳолда реал ҳаётда
нирванада бўлади. Яъни нирвана бу фалсафада дхарманинг тинчланиши ва
ердаги ҳаётнинг тугаши деб қаралмайди. Нирванага етишиш учун Маҳаяна
таълимотида дунё феноменлари (моддий ва маънавий) ҳомҳаёлликни
ечиш; азоб-уқубатнинг манбаи бўлган «иш ва нарсалар»дан мустақилликка
эга бўлиш кифоя. Нирвана инсондаги ўзига хос психик ҳолат деб қаралади.
Шунинг учун Маҳаяна фалсафасида психологик омилнинг роли юқори
ўрин тутади.
Маҳаяна фалсафасида шунингдек, умумсабабият категориясидан
фойдаланиш яъни «Моҳиятсиз атрибут, атрибутсиз моҳият» йўқ (асосчиси
ҳинд Буддавийчилик фалсафасининг йирик олими-Нагараджуна, I-II аср)
деган назария илгари сурилган. Бунда асосан ҳамма «ишлар ва нарсалар»
бир-бири билан нисбий ҳолатда белгиланиши мумкин. Нагараджуна
фикрича, агар «ўзи» (яъни субъект) бўлмаса, унда «у» ҳам йўқ. Бу жуда
муҳим ҳолат бўлиб, «ишлар ва нарсалар» бир-бирига нисбатан боғлиқ
ҳолатда чексиз намоён бўлиб давом этаверади.
Нагараджуна ҳаракат, осойишталик, субстанция, сифат, вақт,
ўзгарувчанлик, сабабият «Мен» категорияларини талқин қилиб, Будданинг
инсон қиёфасида мавжудлигини таҳлил қилди.
«Нарсалар ўз-ўзидан пайдо бўлмайди», у албатта бир қанча ўзига хос
ички ва ташқи сабабларни бошдан кечиради. Демак, нарсалар турли
сабаблар орқали вужудга келар экан, у ҳолда унинг ўз табиати бошқа
нарсаларга боғлиқ.
Маҳаяна фалсафий қарашларида «татхата» (ҳаққоний реаллик,
абсолют), «праджна» («олий донолик», интиутив билим), «шунъята»
(бўшлиқ) каби категориялар ишлатилади. Бу категориялар буддавийлик
фалсафасида инсоннинг нирванага етишиши учун аҳамиятлидир.
Будда («Дхарма танаси»даги) «праджна» ва турмуш (бытне)ни
айнийлаштириш натижасида нирвананинг янги тушунчаси вужудга келиб,
бу барча Маҳаяна мактаблари учун амалий аҳамиятга эга бўлди ва Будда
таълимотида бу категорияни илмий асосланишга хизмат қилди.
Маҳаяна фалсафасида онгга тегишли дхармаларнинг саккизта
турлари мавжуд бўлиб, улар уч типга бўлинади. Биринчисида дхарманинг
олти хили ажратилади. Улар: эшитиш, кўриш, ҳид билиш, бадан билан ҳис
қилиш, таъм билиш ва менталь органлар орқали идрок қилишдан иборат
онгнинг бу типини “олти онглилик” деб айтилади.
Иккинчи типи умумлаштирувчи онг бўлиб, “олти онглилик” орқалик
идрок қилинган нарса ва ҳодисаларнинг натижасини тартибга солади,
субъект ва объектларни ажратади, “иш ва нарсаларни фарқлайди” ва
пировардида мантиқий усулни қўллаб, “мен” нинг реаллигини исботлайди.
Учинчи тип онг-“сақловчи онг” ҳисобланиб, унда гўёки тасаввурлар
“уруғи” мавжуддир. Бунга асосан “иш ва нарсалар” мавжудлиги ҳақидаги

---

47
тушунча ва тасаввурлар вужудга келади. Бу учта онг типини умум ҳолатда
шундай белгилаш мумкин: биринчи типи-ақл (тафаккур): иккинчи типи-
асл, ўзининг онги ва учинчи типи-инсоннинг руҳий (психик) ҳолатининг
тузилишидир.
Маҳаяна фалсафасида онгда сақланадиган «уруғ» тушунчаси 5-6 хил
деб қаралади ва ҳар бири ўзига хос билимларни олишга хизмат қилади.
Яна «уруғ» 6 ни универсал ва индивидуал, «яхши» ва «ёмон»га ажратади.
Уларнинг ҳар бири ҳақида муайян фикрлар мавжуд.
Хулоса қилиб айтганда, биринчидан, буддавийлик фалсафий
мактабининг кўпчилиги ўз таълимотлари учун мадхъямаки доктринасини
асос қилиб олдилар; иккинчидан, Нагараджуни эса, ўзларининг биринчи
патриархи деб эълон қилдилар; учинчидан, Хитой ва Япон файласуфлари
буддавийлик таълимоти асосида ўзларининг мураккаб диний-фалсафий
системаларини ишлаб чиқдилар.