Дин фалсафаси

Зардуштийлик ва Ўрта осиё ҳалқларининг дастлабки диний-
фалсафий ғоялари.
Зардуштийлик таълимотида диний фалсафий
қарашларидаги фалсафий ғояларни таҳлил этиш учун аввало,
зардуштийликнинг пайдо бўлишига олиб келган ижтимоий-тарихий,
ғоявий шарт-шароитлар ҳолати билан танишиб чиқиш лозим бўлади.
Маълумки, Зардуштийлик энг қадимги динлардан бири бўлиб, бу
дин эрамиздан аввалги VII-VI асрда даставвал Ўрта Осиёда Хоразм
воҳасида пайдо бўлган. Унинг пайғамбари Зардушт тарихий шахс эди. У
маздакийлик динини ислоҳ қилиб, унинг асосида янги яккахудолик динини
ижод этган. Бу диндаги фалсафий ғоялардан бири диний қараш ва
тасаввурлар дунёвий ишларга фаол муносабатда бўлиш билан
белгиланади. Яъни чорва молларини боқиш, дехқончилик билан
шуғулланиш диндорликнинг асосий белгиси, вазифаси деб қаралади.
Тақводорликнинг асосий белгиси ўт-оловга, чорвага, оилага эга бўлиш ва
дон экишдир. Дон эккан киши тақводорлик уруғини экади. Бу вазифани
бажарган кишини минглаб ибодат қилган, юзлаб қурбонлик қилган
тақводорга тенглаштирилади. Демак, зардуштийлик фалсафасида диний
амаллар билан дунёвий ишларнинг уйғунлигини кўрамиз.
Зардуштийликда диний-фалсафий ғояларнинг шаклланишида ундан
олдинги Ўрта Осиё халқларининг диний тасаввурлари, дунёқарашларидаги
дастлабки фалсафий ғояларнинг муайян таъсири ҳам бўлган.
Ўрта Осиё хақларининг дастлабки манзилгоҳлари Фарғона
водийсида тош даври –эрамизгача бўлган 1 млн-500 мингинчи йилларда
вужудга кела бошлаган. Юқори палеолит давридаёқ эрамизгача бўлган 12
минг йилларда бу ерларда Тешик-тош, Шеробод, ва бошқа жойларда
маънавий маданиятнинг шаклланаётганлигини ифода этувчи, қоялар ва ғор
деворларига ўйиб тасвирланган расмлар, хайкалтарошлик пайдо бўла
бошлаганидан далолат беради. Инсон, ўсимлик ва ҳайвонларнинг рамзий
ифодалари ҳаёлий тарзда ўзаро бириктирилган, уйғунллаштирилган. Бу
бадиий асарлар воқеликнинг инсон тамонидан ҳақиқий ва ҳаёлий
ўзлаштиришларини ўзида ифода этиш билан бирга диний қарашларнинг
ҳам вужудга кела бошлаганлигини билдиради. Кейинчалик, неолит
даврида “муқаддас” ҳайвонларга, она худога бағишланган ҳайкаллар, тоат
– ибодатлар, диний маросимлар билан боғлиқ буюмлар пайдо бўла
бошлайди. Синкретизм фақатгина инсон тамонидан воқеликнинг ҳақиқий
ва ҳаёлий тарзда ўзлаштирилганлигини, мураккаб кўринишда ўзаро
уйғунлашганлигини, бирикканлигини ифода этмайди, балки у қадимги
одамларнинг тафаккурининг ҳам узлуклилик ва узлуксизлик табиатини,
уни аниқ буюм ва нарсалар орқали ифода этилишини ҳам билдиради.
Ушбу нуқтаи назардан ёндошилганда фетишизм – айрим нарса ва

---

35
буюмларда ғайри–табиий ҳислатлар, сифатлар бор деб билиш, диннинг энг
қадимги шакли бўлиши мумкин деган фикрга борамиз. Шундан сўнг буюм
ва бутун мавжудотларни “иккилантириш”, яъни уларнинг инсон кўзига
кўринмайдиган “жони”, “руҳи” мавжудлиги ҳақида дуалистик тасаввур
шакллана борди. Бундай қарашларни инглиз тарихчиси – эльшуноси
Э.Тейлор анимизм – табиатдаги нарса ва ҳодисаларни бошқариб борадиган
жон ва руҳларнинг ҳақиқий мавжудлигига ишонч деб атайди. Инсон
вафотидан сўнг унинг руҳини яшаши ҳақидаги қараш ҳам анимистик
қарашдир. Шарқ ҳалқларининг қадимги диний қарашларида самовий
жисмларга, ҳодисаларга ибодат қилишлар ҳам кенг ўрин олган. Бу борада
юлдузлар ҳаракатига кенг ўрин берилган. Ўрта Осиё ҳалқларининг осмон
худоси бўлган “Тангри”га ишониш самовий жисм ҳодисаларинг
муқаддаслаштиришлар билан боғлиқ қадимги бир қанча динларнинг ўзаро
уйғунлашувининг натижасидир. Кўпгина туркий халқларда тангри худо
сифатида осмонга, ерга, ойга, нисбатан ҳам қўлланилган. Бу вазият осмон,
ер, сув, тоғ худоларининг моҳияти бир-биридан ажратилмаганлигидан
далолат беради. Шарқ ҳалқлари орасида ҳозирга қадар аждодларга,
уларнинг руҳларига сиғинишлар, улардан мадад кутишлар, ер, инсон
саломатлиги 
учун 
фойдали 
бўлган 
чашма 
ва 
булоқларни
муқаддаслаштиришлар, улар билан боғлиқ қурбонликлар қилиш учраб
туради.
Ўрта Осиё халқларининг илк диний қарашлар тарихи тотемистик
қарашлар билан ҳам боғлиқдир. Бу қарашлар асосан ҳайвон ва
йиртқичларни муқаддаслаштириш орқали намоён бўлган. Масалан, ит,
бўри, кийик ёки буғу, бургутлар туркий халқларнинг бош тотемлари
ҳисобланган. Улар муайян уруғларнинг асосчиси ва ҳомийси деб билинган.
Овчилик билан боғлиқ сеҳргарлик, афсунгарлик ва тотемистик
хислатларга эга бўлган қарашлар ва ҳаракатлар, кейинчалик, руҳлар ва
шайтонлар ҳақидаги тасаввурларга, ҳамма нарса ва ҳодисаларнинг,
шунингдек одамларни иккилантиришга, яъни бир-бирига нисбатан
мустақил моддий ва руҳий томонлари бор деган қарашларнинг вужудга
келишига олиб келди. Шайтонлар, ҳақидаги қарашларнинг вужудга
келиши, дин тарихидаги муҳим ҳисобланган босқич, кўпхудолик, яъни
политеизм мавжудлиги билан ўзаро туташиб кетади. Ўрта Осиё ва
Қозоғистон халқларининг парилар, жин ва шайтонлар, девлар, алвастилар
ҳақидаги тассаввурлари озми–кўпми бир бирларига анча ўхшашдир.
Диннинг дастлабки шакллари мавжудлик давриданоқ диний
ишончлар, тоат–ибодатлар 
шунингдек, афсунгарлик, сеҳргарлик,
жодугарлик ўзларининг мақсадларига, йўналишларига кўра яхши ва ёмон
кабиларга ажратилган. Ўша давр одамларнинг талаб ва эҳтиёжларидан
келиб чиқиб, уларни даволаш ёки ҳаётини йўналтириш масалалари диний
дуолар ўқиш билан, баъзан эса сеҳргарлик “иссиқ совуқ” қилиш каби
ҳаракатлар ишга солинар эди. Масалан, сеҳргарликдаги кишиларни хавф-

---

36
хатардан сақлашга қаратилган махсус ҳаракатларда дуо ўқишлар, ҳар хил,
қурбонликлар ташкил қилинган. Улар худоларни, руҳларни рози қилишга,
кўнгилларига раҳм- шафқат солишга, қаратилган бўлиб, инсонга ана шу
ердаги ҳаётида ёрдам беришга, ўлгандан сўнг эса “нариги дунёда”
азоблардан қутқаришга, халос қилишга бағишлангандир. Кишилик
жамиятининг илк босқичларида тоат-ибодатларга боғлиқ ижтимоий ҳаётда
жамоанинг, уруғнинг ҳамма аъзолари бир хил шаклларда қатнашганлар,
чунки бу даврларда уруғдошлар, қабиладошлар орасида ижтимоий тенглик
ҳукмрон бўлган. Кейинчалик, уруғчилик-қабилачилик тузумининг
емирилиши даврида, бундай ишларни масъул кишилар бажарган. Махсус
тоат-ибодатлар даврида эса, алоҳида жойлар, руҳонийликни касб ҳунар
қилиб олган кишилар тоифаси коҳинлар, сеҳргарлар, шомонлар вужудга
келган. Улар ўз амалий фаолиятлари орқали қадимги одамлар тасаввурида
нафақат диний ғояларни мустаҳкамлашга, балки диний-фалсафий ғояларни
ривожланишига ҳам йўл очганлар.
Ўрта Осиё ҳалқлари ҳаётига зардуштийлик таълимотининг тарғиб
қилиниши маҳаллий ҳалқлар диний тасаввурларини янада бойитди.
Зардуштийлик дини ва унинг фалсафий ғоялари шаклланаётган ижтимоий
тарихий даврда аввало, уруғ қабилачилик тузуми емирилиб, қулдорлик
жамияти шаклланаётган давр бўлган; иккинчидан, Ўрта Осиёдаги мавжуд
диний тасаввурлар ва кўп худочиликка асосланган диний эътиқодларни
такрор ислоҳ қилиш оқибатида Зардушт яккахудолик динини тарғибот
қилишга ҳаракат қилган.
Зардушт яшаган даврда ўтроқлик ҳаёти афзаллиги яққол намоён
бўлган. Аммо унга қабилалар ўртасидаги қирғинбарот урушлар раҳна
солаётган эди. Урушлар кўпинча ҳар бир қабила ва элатнинг ўз худоларига
кўплаб қурбонликлар қилиш одатлари заминида ҳам юзага келарди. Ўз
даврининг коҳинлари, сеҳргарлари ва мўътабар қариялари кенг
мунозаралар олиб борган. Зардушт юқоридаги одатларни бартараф этиш ва
халқларга тинч меҳнат билан шуғулланиш имконини яратиш учун
кўпхудолик эътиқодларига барҳам бериб, яккахудоликка сиғинишни
тарғиб этган ва шу вазифани бажарган.
Шундай қилиб, Зардуштийлик мил.авв. VIII-VII асрларда Амударё
ҳудудларида ўзига хос дин сифатида ундан олдинги уруғ-қабилачилик
динлари негизида пайдо бўлган яккахудолик дини бўлган. У эрамизнинг то
VII-IX асрларигача турли шаклларда давом этиб, сўнгра унинг ўрнини
ислом эгаллаган. У даставвал Хоразм воҳасида шаклланиб, Яқин ва Ўрта
Шарқгача тарқалиб, айрим асоратлари ҳалигача сақланиб қолмоқда.
Юқоридаги фикрлардан шундай хулосаларга келиш мумкин:
биринчидан, зардуштийлик таълимоти шакллангунга қадар Ўрта Осиё
ҳалқларининг ўзига хос диний урф-одат ва эътиқодлари бўлиб, уларга
асосланган диний-фалсафий қарашлари ҳам шакллана бошлаган;
иккинчидан, зардуштийлик таълимотининг шаклланиши ва кенг тарғиб

---

37
қилиниши натижасида маҳаллий ҳалқларнинг диний тасаввурларини
кенгая боришига, моддий олам, жонзотлар, хусусан одамлар ҳаёти,
яшашдан мақсади ҳақида муайян диний-фалсафий қарашлар шакллана
боради.