|
Таянч сўзлар:
Антропология, ваҳйлик, вужудиййўн, герменевтика, жабборийлар,
лингвистика, клерикализм, мўътазилийлар, миссионерлар, прогматизм,
пазитивизм, феноменология, экзистенциализм, қадарийлар.
Такрорлаш учун саволлар:
1. Динлар
фалсафасини
шаклланиши
ва
ривожланиши
босқичларини сўзлаб беринг?
2. Христианлик фалсафасининг диншунослик фанининг ривожига
таъсири қандай бўлди?
3. Ислом фалсафаси диншунослик фанига қандай таъсир кўрсатди?
4. Илоҳиёт фалсафасининг асосий ғоялари нимада?
4=мавзу. Қадимги миллий динлар фалсафаси
Режа:
1. Қадимги дунё динларидаги диний-фалсафий қарашлар
2. Зардуштийлик ва Ўрта Осиё ҳалқларининг дастлабки диний-
фалсафий ғоялари
3. “Авесто”даги диний-фалсафий ғоялар
Қадимги дунё динларидаги диний-фалсафий қарашлар.
Қадимги
дунё динларининг ўрганишдаги мураккаблик шундаки, улар вужудга
келган ва унга муайян ҳалқлар эътиқод қилган даврдан бир неча минг
йиллар ўтганки, баъзи бирлари ўз функциясини йўқотиб дин сифатидаги
фаолиятини умуман тугатган, баъзилари эса бошқа қадимий динларга, шу
жумладан миллий динларга қўшилиб (ассимилация) кетган. Шу билан
бирга ўша даврдаги муайян қадимий динларга эътиқод қилган халқлар,
32
элатлар ижтимоий тараққиёт жараёнида аввалги диний эътиқодларини
кейинги даврларда вужудга келган бошқа диний қарашлар билан
тўлдирган бўлишлари мумкин. Шу боисдан қадимги динларни тадқиқ
қилиш кўп ҳолларда гипотезага асосланган бўлиб, унда муайян
камчиликлари бўлиши табиийдир.
Қадимги дунё динларининг ўзига хос хусусиятларидан бири диний
маросимчилиги, байрамлари яқин бўлган иккита диний таълимотнинг
бирлашишида намоён бўлади. Бунда мистерия вақтида яширин билимлар
мазмуни очилади. Ушбу маросим мазмунига тегишли кишиларгина
қатнашиб нарса ва ҳодисаларнинг табиати, инсоннинг руҳи хақида
шунингдек, моддий олам табиат хусусида билимлар олганлар. Яна фан ва
мусиқа қонуниятларини ҳам ўрганганлар.
Мистерия ҳақидаги муайян ахборотлар тарихан сақланган
мамлакатлар қаторига Миср, Вавилион, Юнонистон, Ҳиндистон ва бошқа
давлат халқлари тарихи киради.
Қадимги дунё ҳалқларида ташқи олам ҳақида турли хил қарашлар
бўлганки , уларнинг ғояларида яқинлик бўлса ҳам аммо шаклан бир-
биридан фарқ қилган. Масалан, Қадимги Мисрда ёввойи ва уй ҳайвонлари:
қушлар, балиқлар, хашоротлар, ҳатто қурбақа, тимсоҳ, илонлар ва шунга
ўхшаш бошқа тирик жонларга эътиқод ва ибодат қилиш одати бўлган.
Айниқса, илоҳийлаштирилган хўкизга ибодат қилиш муҳим аҳамиятга эга
бўлган. Кўпчилик худолар хайвонлар шаклида тасвирланган бўлиб, инсон
қиёфасидаги худоларнинг бош қисмига қўй, тимсоҳ, бургут кабиларнинг
боши ўрнатилган. Бу турдаги худоларга ибодат қилиш қадимги дунё
ҳалқлари учун хос бўлган хусусиятдир.
Қадимги одамларнинг муайян ҳайвон турига эътиқод қилиши бирдан
вужудга келмаган, албатта. Бунинг учун эътиқод қилиш йўлини танлаб,
ҳайвон тури ҳақида фикр юритган ва муайян тасаввурларга эга бўлганлар.
Бу ҳодисанинг фалсафаси шундаки, танланган ҳайвон турини ўзидан
кучли, қудратли, ҳимоя қилувчи, зарур бўлса ёрдам берувчи деган
тушунчалар билан муқаддаслаштирилган, сўнг унга эътиқод қилиш
тартибларини ишлаб чиқилган.
Бу ҳолатни баъзи адабиётларда тотемизм асорати деб талқин
қилувчи фикрлар учрайди. Аслида масалага чуқурроқ ёндошадиган бўлсак,
бундай ҳайвонлар муайян табиат ходисаларининг рамзи бўлган. Масалан,
илоннинг вақти-вақти билан пўст ташлаши абадийлик ва бошқа шаклга
кириш рамзи ҳисобланган, кўзининг кечаси чарақлаши ой рамзи билан
тенглаштирилган ва ҳоказо.
Миср ва унга яқин ҳудудлардаги динлар ўзига хос мазмун ва
ҳарактерга эга бўлган. Ҳар бир шаҳар, кўпчилик аҳоли яшайдиган жойлар,
ҳаттоки камроқ аҳоли яшайдиган ҳудудларнинг ҳам ўз худолари бўлган.
Айни вақтда, барча халқлар эътиқод қиладиган бош худо ҳам мавжудлиги
эътироф этилади.
33
Қадимги дунё халқларида дастлабки диний қарашларнинг
шаклланиши, уларнинг табиат ҳодисалари, ҳайвонот дунёси билан
муносабатлари жараёнида вужудга келган. Зеро, ўша давр одамлари
тасаввурида ташқи оламда содир бўладиган нарса ва ҳодисаларда инсонлар
билан ҳайвонларнинг ҳам ўзига хос ўрни ва роли бўлса керак деган
тушунчалар юзага келади. Шунинг учун бўлса керак қадимги одамлар
ташқи олам билан бўлган муносабатини, талаб ва эҳтиёжларини
қондиришни, ўз шахсий ҳаёт йўлини таъминлашни диний қарашлар орқали
изоҳлаб, уни турли ҳайвонлар рамзида гавдалантирганлар. Бундай диний-
фалсафий ғояларнинг мазмунини одамларнинг ташқи оламдаги уни
қўриқловчи ва сақловчи кучлар билан муносабат ўрнатиш тасаввурлари
ташкил этади.
Қадимги Юнонистондаги фалсафий қарашлар мавжуд динлар билан
узвий боғлиқ эди. Антик давр фалсафаси, ҳинд фалсафаси одамлар ҳаёти
ва диний тасаввурлар қобиғидан деярлик чиқиб кета олмаган. Айни вақтда
файласуфлар
оддий
халқларнинг
худо
ҳақидаги
фикрларини,
коҳинларнинг диндан ўз манфаати йўлида фойдаланишини танқид остига
олиб, диний эътиқоднинг олий илоҳий ҳолатини тиклашга ҳаракат
қилганлар. Фалес, Гераклит Ефесский таълимоти диний-фалсафий
йўналишда, Пифагор эса диний реформатор бўлган. Кейинчалик
Юнонистонда (мил.авв. VI-V асрлар) бундай диний тасаввурларни
мушоҳада қилишни юқорироқ даражада Аноксагор, Демокрит, Софистлар,
Суқрот,, Платон давом эттирдилар.
Фалсафа тарихидан маълумки, қадимги Юнонистонда Милет
мактабига асос солган Фалес(мил.авв. 624-547 й.) ва унинг издошлари
ташқи оламнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши, табиатдаги нарса ва
ҳодисаларнинг ҳаракати каби кўпгина масалалар юзасида фалсафий
фикрлар юритганлар. Аммо уларнинг диний қарашларга нисбатан
муносабатлари ўзига хос бўлган. Яъни улар мифологик ва диний
қарашларга нисбатан олам, унинг тузилиши ва ривожланиши ҳақида
бошқачароқ фикр юритадилар. Масалан, Фалес таълимотига кўра ер ҳам,
табиатдаги турли-туман ҳодисалар ҳам сувдан пайдо бўлади, оқибатда эса
барча жисмлар яна сувга айланади. Милет мактабининг яна бир
намоёндаси Анаксимандр (мил.авв. 588-525 й.) ҳамма нарса ҳаводан пайдо
бўлади ва пировардида яна ҳавога қайтади, дейди. У Фалеснинг фикрига
монанд жон хақида гапириб,”Жон –бу хаво, жон, яъни ҳаво танимизни
бамисоли чексиз ҳаво билан бутун коинотни ўраб, сақлагани каби сақлаб
туради. “Худоларнинг ўзлари ҳам ҳаводан тузилган”, дейди.
Шундай қилиб, биринчидан, антик юнон файласуфлари худоларнинг
табиат билан бир нарса дейиши – пантеизмдир; иккинчидан, қадимги дунё
миллий динларидаги диний-фалсафий ғоялар мифологик ғоялар билан
уйғунлашганлиги кузатилади; учинчидан, ҳар бир миллий динлар ўз
миллати ва халқига хос диний тасаввурлар, урф-одатларни кишилар
34
онгида шакллантиришга хизмат қилган бўлса-да, одамларнинг ҳаёти ва
тақдири билан боғлиқ баъзи масалаларга диний фалсафий талқин беришга
ҳаракат қилганлар.
Do'stlaringiz bilan baham: |
