|
Парламентар республиканинг моҳияти шундан иборатки, парламент олий давлат ҳокимият органлари орасида муҳим мавқега эга бўлиб, ҳукуматни тузишда ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Ҳукумат парламент олдида ҳисобдордир. Ҳукуматни парламент сайловларида энг кўп ўрин эгаллаган партия тузади. Давлатнинг амалдаги раҳбари ҳукумат бошлиғи – бош вазир бўлиб, у қоидага кўра сайловларда ғолиб чиққан партия йўлбошчиси ҳисобланади.
Парламент давлат ҳокимияти органлари тизимида энг муҳимидир. Ҳукумат ўз вазифаларини қонун чиқарувчиларнинг аксарияти қўллаб-қувватласагина бажариши мумкин, бундай ишончдан маҳрум бўлган тақдирда, у истеъфога чиқади.
Парламентар республикаларда президентлик лавозими кўзда тутилган бўлса-да, одатда, у катта мавқега эга бўлмайди. Ушбу бошқарув шаклида «кучли парламент» қоидаси амалда бўлиб, парламент кенг доирадаги ваколатларга эга бўлади.
Германия, Австрия, Италия, Ҳиндистон, Туркия каби давлатлар парламентар республика шаклидаги давлатлар қаторига киради.
Шунингдек, жаҳон тажрибасида республиканинг аралаш шакли ҳам учраб туради. Аралаш (президентлик-парламентар) республика бошқарув шакли ноанъанавий монархия шакли сингари бошқарув амалиётида кам учрайдиган турлардан бири бўлиб, юридик адабиётлар ва ҳуқуқшунослик манбаларида батафсил ўрганилмаган. Аралаш республика шакли мамлакатда бир вақтнинг ўзида «кучли парламент» ва «кучли президент» мавжудлиги билан бошқарувнинг бошқа шаклларидан кескин фарқ қилиб, президент ва парламент ваколатлари ўртасидаги мувозанатнинг мавжудлигида намоён бўлади.
Президент умумхалқ овоз бериш йўли билан сайланади. У кенг ваколатларга эга бўлса-да, лекин ҳукумат бошлиғи бўлмайди. Президентлик лавозими билан бир қаторда, кенг ваколатларга эга бўлган бош вазир мансаби назарда тутилади. Ҳукуматни тузишда президент ҳам, парламент ҳам фаол иштирок этади. Ҳукумат ҳам парламент олдида (ишончсизлик вотуми), ҳам президент олдида (истеъфо) масъулдир.
Аралаш республика шаклига ҳозир Франция ва Украина давлатларидаги мавжуд бошқарув шаклини мисол сифатида кўрсатиш мумкин.
9-SAVOL:
Таҳлилимиз аввалида “назария” сўзининг маъноси нимадан
иборат эканлигини ойдинлаштириб олиш лозим. “Назария” ибо-
раси “кўриб чиқмоқ”, “тадқиқ этмоқ”, “таҳлил қилмоқ” деган
маъноларни англатади. ”Назария” – кенг маънода воқеа-ҳодиса-
ларнинг ўзаро алоқаси ва қонуниятлари ҳақида яхлит тасаввур
ҳосил қилувчи илмий билим шаклидир. Тор маънода эса - у ёки
бу соҳадаги билимнинг асосий ғоялари, тушунчалари ва қонун-
лари тизимидир. Назария илмий билимнинг воқеа ва ҳодисалар-
нинг жиддий алоқалари ҳамда қонуниятлари ҳақида мукаммал
тасаввур ҳосил қилувчи шаклидир. Назарий таълимот ва концеп-
ция иборалари айнан бир маънони англатади. Таҳлилимиз аввалида “назария” сўзининг маъноси нимадан
иборат эканлигини ойдинлаштириб олиш лозим. “Назария” ибо-
раси “кўриб чиқмоқ”, “тадқиқ этмоқ”, “таҳлил қилмоқ” деган
маъноларни англатади. ”Назария” – кенг маънода воқеа-ҳодиса-
ларнинг ўзаро алоқаси ва қонуниятлари ҳақида яхлит тасаввур
ҳосил қилувчи илмий билим шаклидир. Тор маънода эса - у ёки
бу соҳадаги билимнинг асосий ғоялари, тушунчалари ва қонун-
лари тизимидир. Назария илмий билимнинг воқеа ва ҳодисалар-
нинг жиддий алоқалари ҳамда қонуниятлари ҳақида мукаммал
тасаввур ҳосил қилувчи шаклидир. Назарий таълимот ва концеп-
ция иборалари айнан бир маънони англатади
бормоқда. Юқорида таъкидланганидек, давлат ва ҳуқуқ назариясининг
предметини давлат ва ҳуқуқ мавжуд бўлиши ва ривожланиши-
нинг энг умумий қонуниятларини ўрганиш ташкил этади. “Қону-
ният” деганда воқеа, ҳодиса ва жараёнларнинг моҳиятини ифо-
даловчи қатъи, реал алоқалар тушунилади. Демак, давлат ва
ҳуқуқ назарияси фани давлат ва ҳуқуқнинг моҳияти, амал қили-
ши ҳамда намоён бўлишини ифодаловчи энг қатъи алоқаларни,
хусусият ва омилларни ўрганади. Шу тарзда фанимиз давлат ва
ҳуқуқнинг моҳиятини англаб етишга кўмаклашадиган илмий
таърифлар ва категорияларни шакллантиради, давлат ва ҳуқуқ
ривожланишининг қонуниятларини очади.
Маълумки, давлат ва ҳуқуққа доир масалалар барча соҳавийЮқорида таъкидланганидек, давлат ва ҳуқуқ назариясининг
предметини давлат ва ҳуқуқ мавжуд бўлиши ва ривожланиши-
нинг энг умумий қонуниятларини ўрганиш ташкил этади. “Қону-
ният” деганда воқеа, ҳодиса ва жараёнларнинг моҳиятини ифо-
даловчи қатъи, реал алоқалар тушунилади. Демак, давлат ва
ҳуқуқ назарияси фани давлат ва ҳуқуқнинг моҳияти, амал қили-
ши ҳамда намоён бўлишини ифодаловчи энг қатъи алоқаларни,
хусусият ва омилларни ўрганади. Шу тарзда фанимиз давлат ва
ҳуқуқнинг моҳиятини англаб етишга кўмаклашадиган илмий
таърифлар ва категорияларни шакллантиради, давлат ва ҳуқуқ
ривожланишининг қонуниятларини очади.
Маълумки, давлат ва ҳуқуққа доир масалалар барча соҳавий Шу ўринда “фан” ибораси хусусида тўхталиб
ўтиш жоиз. Фан – бу илмнинг муайян соҳа бўйича тизимли
билимлар беришга ихтисослаштирилган йўналиши ҳисобланади.
Янада аниқроқ айтганда, фан – тизимлаштирилган билимлар
йиғиндиси бўлиб, у ўз навбатида, илмнинг назария, қонуният,
тушунчалар (категориялар) каби туркумларида ифодаланади.
«Фан – табиат, жамият ва инсон тафаккури тўғрисидаги тушунча-
ларда, категорияларда, қонунларда акс эттирилган, ҳаққонийлиги
амалиётда тасдиқланган билимлар тизимидир. Ҳар бир фан ўзига
хос объекти ва унга мос келувчи предмети билан ажралиб
туради»1. Фан табиат ва жамиятни, умуман борлиқни англашнинг
калитидир.
Мазкур тавсифдан келиб чиқиб айтиш мумкбормоқда. Шу ўринда “фан” ибораси хусусида тўхталиб
ўтиш жоиз. Фан – бу илмнинг муайян соҳа бўйича тизимли
билимлар беришга ихтисослаштирилган йўналиши ҳисобланади.
Янада аниқроқ айтганда, фан – тизимлаштирилган билимлар
йиғиндиси бўлиб, у ўз навбатида, илмнинг назария, қонуният,
тушунчалар (категориялар) каби туркумларида ифодаланади.
«Фан – табиат, жамият ва инсон тафаккури тўғрисидаги тушунча-
ларда, категорияларда, қонунларда акс эттирилган, ҳаққонийлиги
амалиётда тасдиқланган билимлар тизимидир. Ҳар бир фан ўзига
хос объекти ва унга мос келувчи предмети билан ажралиб
туради»1. Фан табиат ва жамиятни, умуман борлиқни англашнинг
калитидир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
